شاید هنگام دیدن برخی از سریال‌ها از این که سرآشپز یک رستوران برزگ قادر است تمام مزه‌ها را که در یک غذا مخلوط شده است از هم متمایز کند شگفت زده بشوید و با خودتان بگویید او چطور به این قابلیت دست پیدا کرده است؟ و من چگونه می‌توانم به کودک خود کمک کنم تا حس چشایی خود را توسعه دهد؟ بسیاری از حواس انسان حتی پس از تولد به رشد و تغییر ادامه می‌دهند. حس چشایی نیز این گونه است، بنابراین از همان دوران نوزادای می‌توانید به تقویت این حس در کودک خود کمک کنید. در این مقاله پینو بیبی در ادامه مجموعه مقالات تقویت حواس ۵گانه کودک، به بررسی راه‌های تقویت حس چشایی می‌پردازد.
چرا طعم و بو مهم هستند؟
حس بویایی و چشایی کودکان اغلب بدیهی تلقی می‌شود. از بدو تولد، والدین تشویق می‌شوند تا فرزندان خود را در بازی‌های حسی که رشد بینایی، لمس و واژگان آنها را تقویت می‌کند، درگیر کنند. اما چشیدن و بوییدن چطور؟ این حواس، جزءِ جدایی ناپذیر از نحوه درک انسان از دنیای اطراف خود هستند. بنابراین، همراه با نشان دادن فلش کارت‌های مصور و گوش دادن به صداهای مختلف، والدین باید روی رشد حواس چشایی و بویایی فرزندان خود نیز تمرکز کنند.
حس چشایی چگونه است؟
چشایی همان حسی است که با آن مزه غذاها را متوجه می‌شوید و این حس رابطه نزدیکی با حس بویایی دارد. نوزادان با تمام حواس به دنیا می‌آیند، اما قدرت آنها متفاوت است. حس بویایی آنها یکی از قوی‌ترین حس‌هاست و در ۸ سال اول زندگی‌شان قوی‌تر می‌شود. همچنین حس بویایی در جهت کمک به آنها در احساس آرامش و ارتقای رشد حواس دیگرشان، به ویژه چشایی و بینایی، یک حس ضروری است.
طعم و مزه توسط گیرنده‌های چشایی که بر روی زبان قرار دارند و با حس بویایی (گیرنده آن داخل بینی) در بزرگسالان و کودکان مرتبط هستند، دریافت می‌شود. نوزادان با ترجیحاتی برای انواع بوها و مزه‌هایی که از غذاهایی که مادرشان در دوران بارداری می‌خوردند، به دنیا می‌آیند. حتماً متوجه شده‌اید که با افزایش سن نوزادان، حتی در بزرگسالی ذائقه و تمایل افراد به طعم و مزه‌های غذاهای مختلف، متفاوت می‌شود. آیا شما در دوران بزرگسالی هنوز هم همان چیزهای را می‌خورید که در خردسالی دوست داشتید و یا در حال حاضر غذاهای متنوع را بیشتر دوست دارید؟
گیرنده‌های چشایی چگونه کار می‌کنند؟
جوانه‌های چشایی همان گیرنده‌های عصبی مزه‌ها هستند که بر روی زبان قرار دارند. غذاها وقتی بر روی زبان قرار می‌گیرند با بزاق دهان ترکیب می‌شوند و باعث می‌شود تا این گیرنده‌ها مولکول‌های ریز غذا (همان مزه) را دریافت کرده و پیام عصبی را به مغز مخابره کنند و مغز نیز پاسخ لازم را به اندام‌های مربوطه ارسال کند. برای مثال زمانی که مزه و طعم شیرینی را در دهان می‌گذارید پیام ارسال شده از مغز به معده برای فعال کردن آنزیم‌ها و اسید معده جهت هضم غذا و یک پیام هم برای غده فوق کلیوی (آدرنال) ارسال می‌کند تا انسولین ترشح کند و میزان قند خون را تنظیم کند. انسان قادر است پنج طعم ترشی، شیرینی، تلخی (تند)، شوری و اومامی حس می‌شود. گیرنده‌های چشایی در تمام سطح زبان پخش هستند منتهی تجمع گیرنده‌های چشایی مربوط به هر مزه و طعم در بخشی از زبان بیشتر است در هر صورت افراد با تمام سطح زبان خود طعم و مزه غذاها را درک می‌کنند. مزه شیرینی توسط گیرنده‌های چشایی نوک زبان، تلخی در عقب زبان، شوری مربوط به گیرنده‌های نوک و کناری زبان و مزه ترشی در کنارهای زبان و عقب‌تر از گیرنده‌های شوری حس می‌شود. مزه اومامی مربوط به طعم غذاهایی حاوی گلوتامات است و در مرکز و بیشتر سطح زبان حس می‌شود.
جوانه‌های چشایی نوزادان چگونه رشد می‌کند؟
سوالی که در ذهن همه والدین نقش می‌بندد این است که آیا نوزادان واقعاً طعم یا مزه خوراکی که می‌خورند را متوجه می‌شوند؟ واقعاً غذاها و شیر برای آنها مزه دارند؟ ما می‌دانیم که طعم، بافت غذا (نرم، سفت، آبکی، جامد و …)، تنوع و رنگ هنگام ارائه غذا چقدر مهم است، بنابراین بیایید نگاهی به نحوه تکامل و رشد جوانه‌های چشایی نوزادان بیندازیم تا با رشد و تکامل این حس بیشتر آشنا شویم. فرآیند رشد جوانه‌های چشایی و سپس شناسایی طعم‌ها چگونه آغاز می‌شود؟ بیایید ببینیم جنین چگونه این گیرنده‌های باورنکردنی را ایجاد می‌کند!
رشد جوانه چشایی جنین در دوران بارداری
جوانه‌های چشایی در جایی که زبان کودک شما قرار خواهد گرفت، شروع به شکل‌گیری می‌کند. این‌ها گیرنده‌های کوچکی هستند که در نهایت طعم شیرین، شور، ترش، تند، تلخ و اومامی را تشخیص می‌دهند. در هفته هشتم بارداری، نورون‌های مغز با جوانه‌های چشایی ارتباط خواهند داشت. تا ۱۶ هفتگی، حس چشایی جنین رشد کرده و جنین شروع به بلعیدن مایع آمنیوتیک می‌کند. هنگامی که مایع در مسیر سیستم گوارشی از روی زبان او جاری می‌شود، مولکول‌های موجود در مایع با جوانه‌های چشایی تعامل می‌کنند و کودک شما اولین طعم و مزه را تجربه می‌کند مزه شوری اولین مزه‌ای است که جنین تجربه می‌کند زیرا مایع آمنیوتیک شور است.
میزان بلع مایع آمنیوتیک و تعداد مزه‌هایی که در معرض آنها قرار می‌گیرد در روزهای دوم و سوم افزایش می‌یابد، به همین دلیلِ بسیار مهم است که به مادران باردار توصیه می‌شود تا غذاهای متنوعی بخورند. هر چه طعم و مزه‌های بیشتری در معرض جنین در حال رشد در کیسه آمنیوتیک قرار بگیرد، کودک طعم‌های بیشتری را تجربه خواهد کرد، قبل از این که حتی آن غذاها را ملاقات کند! در این ۱۶ هفته‌ای، جنین شما شروع به «چشیدن» برخی از غذاهایی که شما می‌خورید می‌کند. حتی با این که سیستم گوارشی شما جدا از سیستم گوارشی جنین است اما مولکول‌های وعده‌های غذایی شما به مایع آمنیوتیک راه پیدا می‌کنند. این فقط ویتامین‌ها و مواد معدنی چربی‌ها و پروتئین‌ها نیستند، بلکه مولکول‌هایی هستند که طعم خاص غذا را ایجاد می‌کنند. مایع آمنیوتیک در داخل رحم، جنین شما را احاطه کرده است. جنین در این مایع به مانند یک موجود آبزی نفس می‌کشد و این مایع را می‌بلعند که این عمل به رشد ریه‌ها و سیستم گوارشی او کمک می‌کند.
جوانه‌های چشایی بیشتر روی زبان و هم چنین در سقف دهان و در امتداد دیواره گلو یافت می‌شود. بسیاری از برجستگی‌های کوچک روی نوک زبان (به نام پاپیلا) حاوی جوانه‌های چشایی هستند. هر جوانه چشایی حاوی سلول‌های گیرنده چشایی است. جوانه‌های چشایی نوزاد تازه متولد شده روی لوزه‌ها، پشت گلو و هم چنین زبان یافت می‌شود. در دوران نوزادی، نوزادان حدود ده هزار جوانه چشایی دارند. برای درک این موضوع، بزرگسالان تنها حدود دو هزار تا هشت هزار جوانه چشایی دارند.
رشد جوانه چشایی نوزاد تا ۱۲ ماهگی
حس چشایی نوزاد در سن صفر تا ۳ ماهگی
در این مرحله حس چشایی کودک شما بسیار حساس است. در واقع، به عنوان یک نوزاد، تعداد پرزهای چشایی در دهان نوزادان بیشتر از شما به عنوان یک بزرگسال است. جوانه‌های چشایی در نوزادان تازه متولد شده را می‌توان روی لوزه‌ها و هم چنین سایر نقاط مانند زبان یافت. در طول سه ماهه اول پس از تولد، کودک شما می‌تواند طعم شیرین و تلخ را تشخیص دهد. پس از تولد، جوانه‌های چشایی جدید کودک شما بسیار حساس هستند. این جوانه‌های چشایی می‌توانند طعم ترش و شیرین را تشخیص دهند، اما شیرینی را ترجیح می‌دهند. این یکی از دلایلی است که آنها طعم شیر مادر را دوست دارند. حواس چشایی و بویایی به هم مرتبط هستند و کودک شما در بدو تولد نیز حس بویایی خوبی دارد. آنها می‌توانند از طریق حس بویایی خود، به سمت جایی که غذا هست خود را متمایل کنند و حتی تفاوت بین شیر مادر خود و مادر دیگری را حس کنند.
حس چشایی نوزاد در سن ۳ تا ۶ ماهگی
زبان کودک شما بزرگ شده است به همین دلیل است که او سعی می‌کند طعم‌ها و بافت‌های مختلف را درک کند، همه چیز را به سمت دهان می‌برد. در حدود ۵ ماهگی، حس چشایی کودک تغییر کرده و او می‌تواند واکنش بیشتری به مزه‌های شور نشان دهد.
حس چشایی کودک بعد از ۶ ماهگی
پس از شش ماهگی بعد از تولد هیچ چیز به جز شیر مادر و یا شیر خشک را ترجیح نمی‌دهند، قابل درک است که طعم‌های جدید زمانی که تغذیه کودک با مواد جامد را شروع می‌کنید، برای نوزاد غافلگیرکننده باشد و طبیعی است که کودک شما در مورد طعم‌ها و بافت‌های جدید غذاها (جامد، مایع) مردد باشد. کارشناسان پیشنهاد می‌کنند قبل از تصمیم‌گیری در مورد این که آیا کودک شما غذایی را دوست دارد یا خیر، حداقل ۱۰ بار یک غذای جدید را به او ارائه دهید. به احتمال زیاد کودک شما هر بار غذا را امتحان خواهد کرد و ممکن است نظرش درباره یک ماده غذایی که دوست ندارد تغییر کند. هنگام امتحان کردن برخی از غذاها، به خصوص غذاهای تلخ مانند سبزیجات برگ سبز، ممکن است کودک چهره خود را درهم کند. این بدان معنا نیست که آنها این غذا را دوست ندارند؛ این فقط به این معنی است که آن غذا احساس طعم بسیار متفاوتی را در آنها ایجاد کرده است.
توصیه‌های برای تقویت حس چشایی در کودک
تقویت حس چشایی در نوزادان در بدو تولد تا ۳ ماهگی
- لمس‌های ملایم: قبل از شیر دادن، به آرا‌می لب‌های کودک را با نوک پستان یا سر شیشه شیر نوازش کنید تا دهان او را برای شیر دادن باز کنید. حتماً نوک پستان و یا سر بطری را در وسط دهان قرار دهید. این کار به کودک کمک می‌کند تا برای شیر خوردن مجبور شود که دهانش را ببندد.
- تغذیه با ماساژ: قبل از این که نوک پستان یا سر شیشه شیر را به نوزاد نشان دهید، کمی روی بازوها، پاها و پشت او را ماساژ دهید.
تقویت حس چشایی در کودک ۴ تا ۶ ماهه
- سرآشپز کوچولو: وقتی شما در حال آشپزی هستید، کودک احتمالاً روی صندلی غذای خوریش نشسته است، سعی کنید وقت خود را در آشپزخانه به یک تجربه یادگیری برای او تبدیل کنید. اجازه دهید کودک غذاهایی را که می‌پزید، بو کند و درباره کاری که انجام می‌دهید با او صحبت کنید. برای مثال بگویید الان نمک می‌ریزم تو غذا، نمک شور هست.
- لمس غذاها: هنگامی که در حال آشپزی هستید، برخی مواد خوراکی جامد را در دسترس کودک قرار دهید تا آن را لمس کند تا تفاوت بافت و سطح آنها را درک کند. این کمک می‌کند هم حس لامسه کودک تقویت شود و هم ماده خوراکی لمس شده با دستان کودک کمک می‌کند وقتی این مواد خوراکی در دوباره دید و لمس کرده به یاد مزه آن هم بیفتد مثلاً لیمو، سیب، هلو، کرفس و …
تقویت حس چشایی در کودک ۶ تا ۹ ماهه
- زمان سینی: غذاهای پوره شده مانند پوره سیب زمینی و یا ماست را در سینی کودک قرار دهید و بازی با قاشق را تشویق کنید. کودک تمایل دارد همه چیز را به دهان ببرد بنابراین علاوه بر این که مهارت بین عضلات دست، چشم و دهان را در کودک تقویت می‌کنید، او نیز این تجربه را خواهد داشت که خودش غذایی را به دهان برده و طعم آن را درک کند.
تقویت حس چشایی در کودک ۱۰ تا ۱۲ ماهه
- وعده‌های غذایی خانوادگی: از کودک بخواهید هنگام صرف غذا سر میز به شما بپیوندد تا متوجه غذاهای متفاوتی شود که می‌خورید. غذاهای جدید، ایمن و به اندازه یک لقمه کوچک را از بشقاب خود با او به اشتراک بگذارید.
- امتحان کردن و چشیدن: کودک در حال رشد و توسعه حواس چشایی و بویایی خود است. به کودک انواع غذاها را پیشنهاد دهید. اگر کودک از غذایی لذت نمی‌‌برد، دوباره آن را در روز دیگری امتحان کنید. اغلب قبل از یادگیری دوست داشتن یک غذای جدید، چندین بار باید تلاش کرد.
- غذاهای اولین بار: ابتدا به کودک غذاهای جدید بدهید، در حالی که هنوز گرسنه هستند به آنها غذاهایی جدید را بدهید زیرا در این زمان راه برای تجربه جدید بازتر است، اگر کودک سیر باشد و غذا جدید به او بدهید بی‌میل به غذا جدید خواهد بود و تمایلی نشان نخواهد داد.
تقویت حس چشایی در کودک ۱۳ تا ۱۸ ماهه
- غذا خوردن با قاشق: با کودک کار کنید تا بتوانند مستقل با قاشق غذا بخورند. اگر کودک غذا روی صورت و دستانش ریخت و آنها را خورد، اشکالی ندارد. ظروف پلاستیکی به اندازه دست کودک در سینی قرار دهید تا کودک بتواند اگر خواست غذا یا ظرف غذا با دستش بلند کند.
- تخم مرغ‌های پلاستیکی: پر کردن تخم مرغ‌های پلاستیکی با مواد غذایی مختلف می‌تواند برای بچه‌های این سن بسیار سرگرم کننده باشد. تخم‌مرغ‌ها را با تنقلاتی به اندازه لقمه‌های بسیار کوچک پر کنید که کودکان نوپا بتوانند آن را بخورند. آنها عاشق باز کردن تخم‌مرغ‌ها و خوردن میان وعده‌های خوشمزه در همان زمان هستند.
- حس بویایی کودک را تحریک کنید: کودک را در حین آشپزی در آشپزخانه نگه دارید تا انواع جدیدی از بوها را استشمام و تجربه کند. کمی غذا، لوسیون کودک یا یک گل را در یک ظرف کوچک قرار دهید و اجازه دهید بینی کودک بوی آن را حس کند (بدون آن که آن را استنشاق کند).
مشکلات در رشد حواس چشایی و بویایی کودک
از آن جایی که بویایی و چشایی نقش مهمی‌در زندگی روزمره دارند، مشکلات مربوط به رشد این حواس می‌تواند بسیاری از جنبه‌های مختلف زندگی را مختل کند. کودکان مبتلا به اختلال پردازش حسی ممکن است عزت نفس پایین‌تری داشته باشند، از نظر اجتماعی کمی منزوی‌تر باشند و مشکلات تحصیلی بیشتری داشته باشند. اگر چه علت این مشکلات نامشخص است، درمان با استفاده از کاردرمانی همراه با انجام بازی‌های حسی بسیار مؤثر بوده است.
آیا کودک ترجیحات طعمی والدین را به ارث خواهد برد؟
این حرف را حتماً زیاد شنیده‌اید که والدین می‌گویند فرزندم مثل خودم فلان طعم یا غذا را دوست ندارد. اما آیا واقعاً ترجیحات مزه و طعم از والدین به کودک به ارث می‌رسد. والدینی که اعتراف می‌کنند که «بد غذا» هستند، واقعاً نگران هستند که نوزادشان نیز بد غذا شود. با این حال، نیازی به وحشت نیست! جوانه‌های چشایی کودک شما تحت تأثیر انواع مختلفی از عوامل است و فقط برخی از آنها ژنتیکی هستند. جنین در رحم مادر در معرض طعم‌های زیادی قرار می‌گیرند و هم چنین نوزادان یاد می‌گیرند که هنگام از شیر گرفتن طعم‌های دیگر را دوست داشته باشند. به همین دلیل است که ارائه غذاهای متنوع از ۶ ماهگی بسیار مهم است.
بنابراین، هنگام شروع از شیر گرفتن کودک، فکر نکنید که فقط باید غذاهای با طعم ملایم را به کودک خود مانند فرنی ارائه داد! نوزادان ما به دنبال طعم‌های قوی هستند، بنابراین گیاهان و ادویه‌ها را تا جایی که می‌توانید به غذاهای آنها اضافه کنید، غذاهایی بین‌الملیی سایر کشورها را در خانه تهیه کنید و طعم‌ها و بافت‌های غذایی متنوعی را به آنها ارائه دهید. ظروف غذا کودک را رنگارنگ کرده و ظروف غذیی آنها را تزیین کنید و آنها را به خوردن طعم و مزه‌های مختلف تشویق کنید.
سخن آخر
حس چشایی یک از حواس مهم بدن است. یکی از لذت‌های دنیا، چشیدن طعم غذاها و مواد خوراکی است. علاوه بر ایجاد لذت، حس چشایی می‌تواند به کودک در تجربه کردن دنیای پیرامونش کمک کند و باعث شود کودک درک درست‌تری از دنیای اطرافش داشته باشد. تقویت حس چشایی کودک می‌تواند بسیاریاز مشکلات بدغذایی کودک را در آینده رفع کند و آشنایی کودک با انواع طعم‌ها و مزه‌ها باعث می‌شود کودک در آینده در برابر خوردن و تناول کردن غذاهای مختلف مقاومت نکند و برنامه غذایی کودک متنوع‌تر باشد. تقویت حواس ۵ گانه کودک خود را جدی بگیرید و ۴ مقاله دیگر تیم پینو بیبی در خصوص تقویت حواس لامسه، بویایی، شنوایی و بینایی را نیز مطالعه کنید. همچنین در مجموعه مقالات مونتسوری طیف وسیعی از تمرینات برای تقویت حواس کودک ارائه شده است. در این خصوص مجموعه مقالات بازی‌ها و فعالیت‌های مونته سوری را مطالعه کنید که برای ۵ رده سنی به تفکیک ذکر شده‌اند (رده سنی ۲.۵ تا ۳.۵ سال، رده سنی ۳.۵ تا ۴.۵ سال، رده سنی ۴.۵ و ۵ سال، رده سنی ۵ تا ۶ سال و رده سنی ۶ تا ۷ سال).