بر کسی پوشیده نیست که بدن فرد باردار در طول دوران حاملگی دچار تغییرات عمده‌ای می‌شود تا خود را برای زایمان و وضع حمل آماده کند. با نزدیک شدن به موعد زایمان ترشحات واژن ممکن است افزایش یافته و غلیظ‌تر شوند و با قرار گرفتن جنین در عمق لگن، برآمدگی شکم کاهش می‌یابد. اما یکی از تغییراتی که در نمود بیرونی و ظاهری ندارد، دیلاتاسیون (اتساع) دهانه رحم است. چند هفته قبل از تولد نوزاد، پزشک یا ماما شروع به بررسی می‌کند که آیا دهانه رحم اصلاً باز شده است یا نه. تغییرات روند دهانه رحم که عبارت هستند از افاسمان (نرم و نازک شده سرویکس) و دیلاتاسیون (اتساع یا گشاد شدن دهانه رحم) دو تغییر مهم در رخدادهای پیش از وضع حمل هستند. به دنبال دیلاتاسیون، انگاژمان رخ می‌دهد به این معنی که بخشی از بدن نوزاد (عریض‌ترین بخش سر در وضعیت سفالیک) و یا پاها و لگن در وضعیت بریچ از دهانه رحم خارج شود، می‌گویند. باقی فرایند زایمان شامل فشار مادر و انقباضات رحم برای خروج جنین و در نهایت تولد نوزاد است. با پینو بیبی همراه باشید تا در مورد این رخداد مهم بیشتر بدانید.
دیلاتاسیون (گشاد شدن دهانه رحم)
در زمان نزدیک شدن به اواخر بارداری یا بهتر بگوییم نزدیک شدن به زمان وضع حمل و تولد نوزاد، رحم بیدار می‌شود به این معنی که تا کنون رحم یک محفظه‌ای برای حفاظت جنین بوده است (مثل پوسته یک تخم مرغ)، اما با نزدیک شدن به اواخر بارداری به یکباره رحم فعال شده و خود را برای یک رویداد مهم آماده می‌کند. دهانه رحم نیز که در پایین رحم است و رابط بین رحم و واژن است دچار تغییراتی می‌شود. دو تغییر عمده در دهانه رحم (سرویکس) اتفاق می‌افتد. کوتاه، نرم و نازک شدن دهانه رحم که به آن افاسمان (پاک شدن) می‌گویند و دومین تغییر مهم دهانه رحم باز شدن سوراخ وسط دهانه رحم است که به این عمل دیلاتاسیون (بازشدن، گشاد شدن) می‌گویند. معمولاً افسمان زودتر از دیلاتاسیون رخ می‌دهد اما ممکن است بانویی دیلاتاسیون داشته باشد اما افاسمان دیرتر در بدن او اتفاق بیفتد.
روند دیلاتاسیون در زایمان
زایمان طبیعی شامل سه مرحله است: نهفته، فعال و زایمان. زایمان فعال با اتساع دهانه رحم در حدود ۵ – ۶ سانتی متر شروع می‌شود. برای زایمان طبیعی باید دهانه رحم ۱۰ سانتی متر گشاد شود. پس از زایمان، در آخرین مرحله زایمان، مادر باید جفت را تحویل دهد.
دهانه رحم که پایین‌ترین قسمت رحم است، زمانی که یک بانوی باردار به مرحله زایمان نزدیک می‌شود، از طریق فرآیندی به نام دیلاتاسیون (گشاد شدن) دهانه رحم باز می‌شود. فرآیند باز شدن دهانه رحم (اتساع) یکی از راه‌هایی است که ماماها یا متخصصان زایمان نحوه پیشرفت زایمان یک زن را پیگیری می‌کنند.
در حین زایمان، برای اکثر نوزادان ترم (بارداری کامل)، دهانه رحم باز می‌شود تا سر نوزاد داخل واژن که حدود ۱۰ سانتی متر گشاد شده، قرار گیرد اگر دهانه رحم با انقباضات منظم و دردناک گشاد شده است، بانوی آبستن در مرحله زایمان فعال است و به وضع حمل نوزاد خود نزدیک شده است.
اتساع دهانه رحم (یا گشاد شدن دهانه رحم) باز شدن دهانه یا همان ورودی رحم، فقط در هنگام زایمان، سقط جنین، سقط القایی یا جراحی زنان اتفاق می‌افتد. اتساع دهانه رحم ممکن است به طور طبیعی رخ دهد، یا ممکن است با جراحی یا مداخلات پزشکی ایجاد شود.
محاسبه اتساع یا دیلاتاسیون دهانه رحم
اندازه باز شدن دهانه رحم یا دیلاتاسیون را بر اساس فینگر (انگشت) یا سانتی متر محاسبه می‌کنند. دهانه رحم در تمام طول یک بارداری سالم، کاملاً بسته است و حتی با موکوس‌های مخاظی به نام پلاگ مخاطی بسته شده است. در زمان نزدیک به وضع حمل کم کم این دهانه شروع به باز شدن می‌کند. نمرات باز شدن (دیلاتاسیون) از صفر تا ۱۰ سانتی متر محاسبه می‌شود. تا زمانی که باز شدن دهانه رحم در حدود ۲ تا ۳ سانتی متر باشد هنوز برای رفتن به زایشگاه زود است. در زمان خروج نوزاد (تولد) این باز شدن دهانه به ۱۰ سانتی متر رسیده است.
برای بررسی اتساع دهانه رحم
اگر حاملگی بدون عارضه خاصی باشد، پزشک یا مامای معمولاً بعد از پایان هفته ۳۹ بارداری شروع به بررسی دهانه رحم برای گشاد شدن می‌کنند اما اگر علائم زایمان زودرس احتمالی مانند انقباضات وجود داشته باشد، ممکن است ماما یا پزشک زودتر شروع به بررسی دهانه رحم کنند. برای بررسی دیلاتاسیون ممکن است پزشک انگشت خود را وارد دهانه رحم کند البته عملی دردناک نیست ولی ممکن است که کمی ناراحت کننده باشد.
پزشک یک دستکش استریل می‌پوشد و انگشت روغن‌کاری شده خود را در واژن بانوی باردار قرار می‌دهند و تا زمانی که انگشتان‌شان بتوانند دهانه رحم را لمس کنند، آن‌ها را داخل می‌برد. سپس با دو انگشت اندازه‌گیری می‌کنند. از آنجایی که این یک تست دستی است، از نظر فنی کاری است که می‌توان در خانه انجام داد. با این حال، بررسی دهانه رحم با خطر گسترش انتقال باکتری به آن ناحیه همراه است که می‌تواند باعث عفونت و عوارض جدی شود. علاوه بر این، تا زمانی که آموزش پزشکی نداشته باشید، تشخیص این که دقیقاً چه چیزی را باید احساس کنید دشوار است.
قبل از زایمان چه میزان دیلاتاسیون (گشاد شدن دهانه رحم) رخ می‌دهد؟
در طول فرآیند زایمان تاکید زیادی بر گشاد شدن دهانه رحم می‌شود، اما در واقع اتساع (گشاد شدن) دهانه رحم از هفته‌ها قبل از موعد زایمان شروع شود. بنابراین اگر پزشک در معاینه هفته ۳۸ باردرای اذعان می‌دارد که یک سانتی متر اتساع صورت گرفته، منظور بازشدگی دهانه رحم (دیلاتاسیون) است.
از طرف دیگر، طبیعی است که دهانه رحم قبل از زایمان به هیچ وجه گشاد نشود. بنابراین اگر بانویی در هفته ۴۰ بارداری است و هنوز اندازه دهانه رحم او صفر سانتی متر است، نباید نگران باشد. بدن هر کس با دیگری متفاوت است وهمچنان می‌توان به روش‌های دیگر برای زایمان و وضع حمل آماده شد. اتساع تنها یک تکه از پازل در فرآیند زایمان است. اتساع به تنهایی تا زمانی که زایمان انجام نشود، معنای خاصی ندارد. دهانه رحم در زمان زایمان فقط باز و گشاد نشده است بلکه نرم و نازک و کوتاه هم می‌شود، یعنی دیلاتاسیون و افاسمان با هم می‌توانند به روند زایمان کمک کنند.
دیلاتاسیون دهانه رحم در اواخر بارداری معمولاً دلیلی برای نگرانی نیست، بدن فقط به سمت خط پایان پیش می‌رود. با این حال، اگر دهانه رحم شما خیلی زود شروع به گشاد شدن کند، می‌تواند نشانه‌ای از زایمان زودرس باشد که می‌تواند به ارزیابی بیشتر و حتی بستری شدن در بیمارستان نیاز داشته باشد. دلایل مختلفی وجود دارد که ممکن است بدن دچار زایمان زودرس شود، اما اگر به طور خاص یک مشکل دهانه رحم باشد، ممکن است قبل از شروع دیلاتاسیون (اتساع) در سونوگرافی مشخص شود. گاهی اوقات دهانه رحم به دلیل وزن بارداری نمی‌تواند بسته بماند، که می‌تواند باعث گشاد شدن آن از سه ماهه دوم شود. خبر خوب این است که این مورد نادر است و اغلب زود تشخیص داده می‌شود و پزشکان می‌توانند برنامه‌ای برای این نوع زایمان طرح ریزی کنند.
دیلاتاسیون در طی زایمان
در مراحل پیش از زایمان، دهانه رحم ممکن است تا یک تا ۳ سانتی متر باز شده باشد، اما در طول زایمان، انقباضات مکرر رحم منجر به گشاد شدن (دیلاتاسیون) بیشتر دهانه رحم تا حدود ۶ سانتی متر می‌شود. از آن مرحله به بعد، با فشاری که مادر وارد می‌کند قسمت ارائه شده از بدن نوزاد (سر در زایمان سفالیک و یا پاها در زایمان بریچ)، همراه با انقباضات رحمی، دهانه رحم را تا ۱۰ سانتی متر گشاد می‌کنند که این اتساع کامل است. این مرحله که بخش ارائه شده از بدن جنین از دهانه رحم قابل رویت است را مرحله انگاژمان می‌گویند. هنگام زایمان، میزان دیلاتاسیون نیز یکی از اجزا تعیین کننده نمره بیشاب خواهد بود.
مراحل اتساع دهانه رحم
همانطور که در بالا اشاره کردیم باز شدن دهانه رحم به صورت مرحله‌ایی است. در برخی بانوان این باز شدن در محدوده زمانی کوتاه و برخی طولانی می‌شود. اما بر اساس سایز بازشدگی دهانه رحم (اتساع یا دیلاتاسیون) سه مرحله اصلی را می‌توان در نظر گرفت.
- فاز نهفته: دهانه رحم صفر تا ۳ سانتی متر باز شده است.
- زایمان فعال: این اتساع بین ۴ تا ۷ سانتی متر است.
- فاز انتقال: گشاد شدگی دهانه رحم بین ۸ تا ۱۰ سانتی متر است.
- فاز کامل: آخرین درجه باز شدن دهانه رحم است که ۱۰ سانتی متر می‌باشد. تولد نوزاد کمی پس از رسیدن به این مرحله انجام می‌شود، اگر چه مادر همیشه بلافاصله بعد از دیلاتاسیون کامل، فشار برای خروج نوزاد را شروع نمی‌کند.
نشانه‌های دیلاتاسیون دهانه رحم
در دوران حاملگی، دهانه رحم توسط یک پلاک ضخیم مخاطی مسدود می‌شود تا از ورود باکتری‌ها به رحم جلوگیری شود و جنین از عفونت‌های واژن در امان بماند. در حین اتساع، این پلاگ مخاطی شل می‌شود. ممکن است به صورت یک تکه یا به صورت ترشحات غلیظ مخاطی از واژن خارج شود. هنگامی که این اتفاق می‌افتد، نشان دهنده این است که دهانه رحم شروع به گشاد شدن (دیلاتاسیون) می‌کند، اگر چه همه زنان متوجه آزاد شدن این پلاگ مخاطی نمی‌شوند.
دومین علامت، نمایش خونین (Bloody show) است که نشان از گشاد شدن دهانه رحم دارد. تظاهر خونی معمولاً همراه با پلاک مخاطی است و ممکن است در طول زایمان ادامه یابد و این ریزش خون مخاط را صورتی، قرمز یا قهوه‌ای می‌کند. خون تازه و قرمز معمولاً با اتساع (دیلاتاسیون) همراه نیست، بلکه با عوارض جدی مانند جدا شدن جفت (دکولمان) یا جفت سرراهی همراه است. خون قرمز در مقادیر کم نیز اغلب به دنبال معاینه دیده می‌شود.
درد تجربه شده در حین اتساع سرویکس مشابه درد قاعدگی است (اگر چه به طور قابل توجهی شدیدتر)، زیرا تصور می‌شود دردهای پریود به دلیل عبور خون و دیواره ریزش یافته آندومتر از دهانه رحم (سرویکس) باشد اما درد در حین زایمان بیشتر ناشی از انقباض رحم برای دیلاتاسیون دهانه رحم است.
چارت اتساع دهانه رحم (دیلاتاسیون)
توانایی تجسم آن چه در دهانه رحم در زایمان اتفاق می‌افتد، به خصوص اگر فردی اولین بار است که زایمان می‌کند، می‌تواند به او کمک کند تا کنترل بیشتری بر این فرآیند داشته باشد. با پینو بیبی همراه باشید تا درباره نحوه پیشرفت اتساع دهانه رحم در طول مراحل زایمان بیشتر بدانید و نمودار ارائه شده را بررسی کنید که به شما کمک می‌کند روند دیلاتاسیون دهانه رحم (اتساع) را تجسم کنید.
پزشکان می‌توانند پیشرفت زایمان را از طریق دهانه رحم بانوی باردار پیگیری و ارزیابی کنند. برای مثال وقتی پزشک یا ماما اعلام می‌کند که ۳ سانتی متر دیلاته شدن (گشاد شدن) اتفاق افتاده است واقعاً به چه معنی است؟ برای کمک به تجسم، یک نمودار گشاد شدن دهانه رحم بر اساس میوه‌ها ارائه شده است تا مقیاس حدودی از این باز شدن را بتوانید در ذهن مجسم کنید.
گشاد شدن دهانه رحم در مقایسه با میوه‌ها چگونه به نظر می‌رسد:
یک سانتی متر گشاد شده: بلوبری
۲ سانتی متر گشاد شده: گیلاس
۳ سانتی متر گشاد شده: توت فرنگی
۴ سانتی متر گشاد شده: لیمو ترش
۵ سانتی متر گشاد شده: کیوی
۶ سانتی متر گشاد شده: هلو
۷ سانتی متر گشاد شده: سیب
۸ سانتی متر گشاد شده: پرتقال
۹ سانتی متر گشاد شده: گریپ فورت
۱۰ سانتی متر گشاد شده: طالبی
مراقبت از سقط جنین در القاء دیلاتاسیون
در درمان سقط خود به خودی یا القایی، آماده‌سازی (نرم کردن و گشاد شدن) دهانه رحم به آسپیراسیون خلاء کانولایی اجازه می‌دهد تا راحت‌تر به داخل رحم منتقل شود، که ممکن است باعث کوتاه‌تر شدن عمل و راحت‌تر شدن عمل زایمان برای فرد باردار شود. آماده‌سازی همچنین ممکن است عوارض نادر سوراخ شدن رحم و آسیب دهانه رحم را کاهش دهد. گزینه‌های آماده‌سازی دهانه رحم قبل از عمل سقط جنین شامل گشادکننده‌های اسمزی و عوامل دارویی است. گشادکننده‌های اسمزی اتساع گسترده دهانه رحم را به روشی قابل پیش‌بینی ایجاد می‌کنند و عموماً در حاملگی‌های پیشرفته‌تر استفاده می‌شوند. عوامل دارویی، مانند میزوپروستول و میفپریستون، دهانه رحم را نرم کرده و گشاد شدن دهانه رحم را تسهیل می‌کنند و ممکن است به تنهایی در اوایل بارداری یا در ترکیب با گشادکننده‌های اسمزی قبل از اتساع و تخلیه استفاده شوند.
چگونه می‌توان به دیلاتاسیون سرعت بخشید؟
چند گام وجود دارد که می‌تواند جهت کمک به باز شدگی دهانه رحم کمک کند و به حرکت درآوردن و ایجاد جنب و جنش در طول یک روز یا بیشتر در روزهای پایانی بارداری انجام داد. برای این که دهانه رحم شما گشاد شود، به انقباضات قوی رحم نیاز است. بهترین راه برای این کار، آزادسازی طبیعی اکسی توسین در بدن است. در اینجا چند راه برای انجام این کار وجود دارد:
- بدن خود را حرکت دهید. یک مطالعه نشان داد که زنانی که در طول دوران بارداری در تمرینات آبی منظم شرکت می‌کردند، زایمان مرحله اول و دوم کوتاه‌تری را نسبت به زنانی که به همان شیوه فعال نبودند، تجربه کردند. ورزش سبک در اوایل زایمان نیز می‌تواند کمک کننده باشد. داشتن تحرک می‌تواند اکسی‌توسین را افزایش دهد که منجر به انقباضات قوی‌تر و اتساع سریع‌تر دهانه رحم می‌شود. به عبارت دیگر، هنگامی که انقباضات منظم شروع شود، انجام ورزش‌هایی با شدت کم توصیه می‌شود تا دهانه رحم سریع‌تر گشاد شود یا حتی تا زمانی که هنوز بانو می‌تواند توصیه می‌شود به قدم زدن ادامه دهد.
- انجام رابطه جنسی (البته در این مورد هیچ اتفاق نظر محکمی وجود ندارد)، برخی تحقیقات و شواهد فراوان برقراری رابطه جنسی در زمان موعد زایمان با تغییرات دهانه رحم را مرتبط می‌دانند که در نهایت می‌تواند موجب شروع سریع زایمان شود. پروستاگلاندین‌های موجود در مایع منی به طور بالقوه می‌توانند به روند تولد کمک کنند، از طرفی آزاد شدن اکسی توسین طی ارگاسم می‌تواند باعث انقباضات اتساع کننده (دیلاتاسیون) شود. داشتن رابطه جنسی در اواخر بارداری به طور کلی بی‌خطر در نظر گرفته می‌شود. با این حال، برخی از مادران با عوامل خطر خاص ممکن است مجبور به پرهیز از مقاربت باشند، بنابراین قبل از هر اقدامی باید با پزشک یا ماما مشورت شود.
- تحریک نوک پستان: اگر مدت زمان بارداری رو به اتمام است و بانوی باردار در آخرین هفته‌های بارداری می‌باشد به تحریک نوک پستان‌ها (نیپل) با کمک دست یا پمپاژ، ترشح اکسی توسین به طور طبیعی در بدن آغاز می‌شود. البته توجه داشته باشید که تحریک نوک پستان می‌تواند باعث انقباضات شدید و طولانی مدت شود.
- گل پامچال: قرار دادن یک کپسول روغن گل مغربی در واژن باعث می‌شود دهانه رحم نرم شود و افاسمان رخ دهد و دهانه رحم را تشویق کند تا پذیرای انقباضات زایمان باشد. اگر چه این تکنیک تا حدودی بحث برانگیز است و تحقیقات نشان داده است که لزوماً مؤثر نیست. بهتر است قبل از انجام با ماما یا متخصصان زنان و زایمان OBYNG مشورت شود.
دلایل گشاد نشدن دهانه رحم (عدم دیلاتاسیون)
اگر موعد زایمان نزدیک باشد و دهانه رحم شما گشاد نشده است، واقعیت ساده این است که بدن هنوز در حال زایمان نیست. هیچ کس واقعاً نمی‌داند چه چیزی بدن را برای شروع زایمان تحریک می‌کند یا چرا دهانه رحم همیشه به طور کامل منبسط نمی‌شود. این امکان وجود دارد که انقباضات به اندازه کافی قوی نباشد که دهانه رحم را باز کند. اگر همه روند زایمان به طور طبیعی اتفاق نمی‌افتد، ممکن است پزشک بخواهد زایمان را القا کند. بسته به موقعیت، پزشکان احتمالاً به طور محافظه کارانه با مداخلات فیزیکی مانند:
- جارو کردن غشای Membrane Sweep)) به صورت دستی یا کمک کاتتر فولی (بالونی برای گشاد کردن دهانه رحم است) را شروع می‌کنند.
- همچنین داروهای مختلفی وجود دارند که می‌توانند به القای زایمان و تسریع اتساع به درجات مختلف کمک کنند، از جمله پیتوسین (شکل مصنوعی اکسی توسین). اگر هیچ یک از این گزینه‌ها باعث دیلاتاسیون (گشاد شدن) کامل دهانه رحم نشود، ممکن است سزارین نیاز باشد.
سخن آخر
دیلاتاسیون (گشاد شدن) دهانه رحم بخش مهمی از روند زایمان است، اما برای این که پازل زایمان کامل باشد نیاز به پیش شرط‌ها و قطعات دیگر نیز هست، که باید در جای خود قرار گیرند تا بدن برای زایمان آماده شود. بنابراین، چه به مدت یک هفته دهانه رحم حدود ۲ سانتی متر گشاد شود (اتساع و دیلاتاسیون) و چه احساس دلسردی کنید زیرا با نزدیک شدن به موعد مقرر وضع حمل، اصلاً دهانه رحم دچار دیلاتاسیون نشده است، سعی کنید آرام باشید و اطمینان داشته باشید که بدن به آنجایی می‌رسد در نهایت که نوزاد را تحویل دنیا بدهد و نوزاد شما متولد شود.