همه چیز درباره جفت جنین

نگاهی نزدیک به ساختار و نحوه عملکرد جفت

جفت و تشکیل آن طی فرایند بارداری یکی از شگفتی‌های خلقت است. سیستم هوشمند بدن برای سازگاری و تطبیق با شرایط حاملگی دستخوش تغییراتی می‌شود و یکی از مهم‌ترین این تغییرات ایجاد یک عضو جدید در بدن مادر است که به آن جفت می‌گویند. جفت وظایف خطیری و مهمی را طی دوران بارداری بر عهده دارد. بخشی از جفت یک زائده باریک به نام بند ناف است که وظیفه تغذیه و اکسیژن‌رسانی به جنین را بر عهده دارد. در این مقاله می‌خواهیم با ساختار جفت، عملکرد، ناهنجاری‌ها و سرنوشت آن طی دوران بارداری آشنا شویم. برای آشنایی بیشتر با این عضو منحصر به فرد بارداری تا انتهای این مقاله تیم پینو بیبی را همراهی کنید.

جفت چیست؟

جُفت placenta اندام بیولوژیکی بسیار پیچیده است. از شگفتی‌های عجیب جهان هستی این است که یک موجود دیگر در بدن موجود دیگر به رشد و تکامل می‌سد و در عین حال عضویی به وجود می‌آید که قبلاً وجود نداشته است و بعد از اتمام کار نیز حذف می‌شود بدون آن‌ که به والد (مادر) آسیبی برسد.

جفت به صورت یک صفحه گرد و مسطح (شبیه پنکیک) به رنگ قرمز تیره است. جفت در حدود ۲/۵ سانتی‌متر تا ۴۰ سانتی‌متر ضخامت دارد. اگر ضخامت کمتر یا بیشتر از این باشد اندازه جفت نرمال نیست و باعث بروز مشکلاتی برای رویان می‌شود.

جفت به بندناف و جنین متصل است. جفت، قبل از زایمان به دیوار رحم متصل است. در طی وضع حمل؛ جفت همراه با جنین و پرده‌های جنینی از کانال زایمان خارج می‌شود. جفت تنها در زمان بارداری در آستر رحم تشکیل می‌شود. محل تشکیل جفت درست جایی است که تخمک بارور شده در دیواره رحم می‌چسبد و لانه گزینی می‌کند، در این منطقه است که جفت شروع به تشکیل می‌شود. جفت به طور طبیعی در بالای رحم تشکیل می‌شود و داراری دو بخش مادری و جنینی است. بخش جنینی قسمتی است که بند ناف جنین را به جفت وصل می‌کند. جفت باید نیم ساعت تا یک ساعت بعد از زایمان از رحم خارج شود و در صورت عدم دفع؛ جفت باقی مانده باعث بروز مشکلاتی مثل خونریزی و عفونت شدید در رحم می‌شود.

تفاوت جفت با بند ناف

جفت با بند ناف فرق دارد. جفت بخشی در دیواره داخلی رحم (آندومتر) مادر است که جنین و مادر را به هم متصل می کند. اما بند ناف، یک لوله دراز و باریک است که جنین را به جفت متصل می‌کند.

زمان تشکیل جفت

جفت بعد از شش روز پس از انجام لقاح شروع به تشکیل می‌کند. زمانی که جنین آینده به صورت یک توپ توخالی (بلاستوسیست) است. این توده سلولی به پوشش داخلی رحم متصل می‌شود که به این عمل لانه ‌گزینی می‌گویند. عمل لانه گزینی تا روز نهم و یا دهم بارداری کامل می‌شود. چنان‌ چه لانه گزینی صورت نگیرد یا تکمیل نشود عملاً بارداری منتفی است. ضخامت دیواره بلاستوسیست به اندازه یک سلول است به جز در یک ناحیه که ضخامت آن به سه یا چهار سلول می‌رسد. سلول‌های داخلی در ناحیه ضخیم شده به رویان تبدیل می‌شوند. سلول‌های بیرونی در غشاء رحم وارد شده و به جفت تبدیل می‌شوند. تشکیل جفت جنین از هفته سوم بارداری با لانه گزینی تخمک لقاح یافته در رحم شروع می‌شود. در هفته‌های ششم تا هفتم بارداری، می‌توان جفت را در تصاویر سونوگرافی دید. در اواخر بارداری، قطر جفت به حدود ۸/۲۲ سانتی‌متر و ضخامت آن در مرکز به حدود ۵/۲ سانتی‌متر می‌رسد. جفت تا هفته‌های هجدهم تا بیستم بارداری کامل می‌شود. هنگام زایمان، وزن آن حدود ۴۵۰ گرم است.

نشانه تشکیل جفت جنین جنین

هورمون بارداری (گنادوتروپین جفتی انسان HCG) از جفت ترشح می‌شود بنابراین بالا بودن میزان این هورمون در آزمایش خون بارداری نشانه حاملگی و تشکیل جفت است.

علت تشکیل نشدن جفت جنین

در هفته هفتم بارداری، جفت به دلیل کوچک بودن (مراحل اولیه تشکیل و رشد خود) معمولاً در سونوگرافی دیده نمی‌شود. در هفته‌های بالاتر مثل هفته نهم جفت در سونوگرافی قابل رویت است. البته ضربان قلب جنین در سونوگرافی احساس می‌شوند که این دلیلی بر وجود جفت هست.

کدامیک اول تشکیل می‌شود جفت یا جنین؟

بعد از انجام لقاح بین تخمک و اسپرم، سلول تخم تشکیل شده (زیگوت) شروع به تقسیم و زیاد شدن می‌کند تا به جنین در حال رشد تبدیل شود. بعد از لانه گزینی جنین در دیواره رحم، جفت شروع به تشکیل شدن می‌کند. بنابراین جنین اول شروع به تشکیل می‌کند و جفت اندکی بعد از تشکیل جنین و لانه گزینی به وجود می‌آید.

وظیفه جفت جنین

به طور قطع سلول‌های بدن همواره هوشمند عمل می‌کند. لذا تشکیل جفت در دوران آبستنی بدون علت نیست. از جمله وظایف جفت می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود.

• جفت در واقع مانع اخلاط خون مادر و جنین می‌شود.‌
• جفت مواد مغذی، ویتامین‎‌ها، گلوکز، آب، اکسیژن، دی اکسید کربن و الکترولیت‌ها را به وسیله بند ناف به رویان منتقل می‌کند.
• جفت، مواد زائد تولید شده را از جنین گرفته و تصفیه می‌کند.
• جفت مسئول نگهداری، پشتیبانی و تسهیل کننده رشد جنین است.
• جفت آنتی‌بادی‌ها را از جریان خون مادر به جنین انتقال می‌دهد. اهمیت آنتی‌بادی‌ها منتقل شده توسط جفت وقتی مشخص می‌شود که نوزاد تا زمانی ‌که به اولین دوز واکسن نرسیده است از این آنتی‌بادی‌ها استفاده می‌کند و در مقابل عفونت‌های باکتریایی و ویروسی نوزاد را حمایت می‌کند.
• جفت هورمون‌هایی تولید می‌کند که به رشد و تکامل جنین کمک می‌کنند. از جمله ترشح هورمون گنادوتروپین جفتی انسانی HCG که مانع آزاد کردن تخمک‌ از تخمدان می‌شود. جفت سبب تولید و ترشح هورمون استروژن و پروژسترون می‌شوند که این عمل مانع پس زدن جفت توسط رحم و زایمان زودرس می‌شود. هورمون‌های جفتی بیشتر روی بدن مادر اثر می‌گذارند. جفت با ترشح هورمون‌های استروژن، پروژسترون و HPL پستان‌ها را برای شیردهی آماده می‌کند. همچنین هورمون HPL با تنظیم سطح قند، پروتئین و چربی در خون مادر، دسترسی جنین به مواد غذایی را تضمین می‌کند.

جفت جنین چگونه عمل می‌کند؟

جفت دارای هزاران زائده انگشت مانند است که اصطلاحاً پرزهای جفتی (پرزهای کوریونیک) هستند. این پرزهای کوریونیک حاوی شبکه‌ای از رگ‌های خونی است که به بند ناف متصل می‌شوند. زمان تشکیل این پرزها در هفته‌ ششم بارداری است و در هفته دوازدهم خون مادر فضاهای اطراف پرزها را پر می‌کند. زمانی‌که خون مادر با پرزها تماس پیدا می‌کند، مواد مغذی و اکسیژن از طریق دیواره پرزها با مواد زائد جنین مبادله می‌شود.

پرزهای کوریونیکی هم‌چنین به عنوان یک صافی عمل می‌کنند، از رسیدن برخی ویروس‌ها و باکتری‌ها به رویان جلوگیری می‌کنند، در عین حال به مولکول‌های غذایی و آنتی‌بادی‌ها و گازهای تنفسی اجازه عبور می‌دهند.

چه مواد مضری از جفت عبور می‌کند؟

البته در کنار مواد مفید که برای رشد و نمو جنین از جفت عبور می‌کنند برخی از مواد مضرر نیز از جفت قابل عبور هستند و برای همین است که مادر باید به تغذیه خود توجه کند زیرا خوراک او بر رشد و پرورش رویان اثر دارد. برای مثال مواد مخدر، نوشیدنی‌های الکلی و برخی داروها موادی هستند که از طریق خون مادر به جفت رسیده و سپس به رویان منتقل می‌شود.

گرچه جفت در برابر بیشتر میکروارگانیسم‌ها به عنوان یک سد عمل می‌کند، اما برخی ویروس‌ها و باکتری‌های کوچک می‌توانند از جفت عبور کنند. برخی از این عوامل میکروبی، بیماری‌زا هستند و اهمیت سلامت مادر در اینجا مشخص می‌شود. برخی از آفت کش‌ها و سموم نیز قابلیت عبور از جفت را دارند.

سرنوشت جفت بعد از زایمان

چند دقیقه پس از تولد، جفت از دیواره‌‌ رحم مادر جدا می‌شود و از طریق واژن دفع می‌گردد. دفع جفت با انجام چند انقباض صورت می‌گیرد، دفع معمولاً فقط حدود ۵ تا ۱۰ دقیقه طول می‌کشد. این انقباضات که باعث دفع جفت می‌شود بیشتر شبیه به درد قاعدگی است تا این که به درد زایمان شباهت داشته باشد. در صورت انجام عمل سزارین، پزشک جفت را به صورت دستی از رحم خارج می‌کند.

سلامت جفت قبل و زمان بارداری

سلامت جفت قبل از بارداری: پزشکان معتقد هستند که با تزریق واکسن‌های لازم قبل از بارداری، با حذف باکتری و ویروس‌های مضرر، می‌توان سلامت جفت و در ادامه سلامت جنین را تضمین کرد. برخی ویروس‌ها می‌توانند از جفت عبور کنند. لذا با واکسن زدن احتمال بیمار شدن جنین یا نقاص مادرزادی برای نوزاد آینده را می‌توان تا حدود زیادی کاهش داد. برای مثال ابتلای مادر به سرخجه در بارداری باعث نقص‌های مادرزادی در رویان می‌شوند. ویروس سرخجه می‌تواند از جفت عبور کند و اگر مادر قبل از بارداری واکسن مربوطه را تزریق کند و به این بیماری مبتلا نشود و لذا جفت هم سالم خواهد ماند.

سلامت جفت در زمان بارداری: یک سری راهکار برای پشتیبانی از داشتن یک جفت سالم و جنین سالم وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت هستند از:

• انجام معاینات بارداری: تمام آزمایشات و چک‌آپ‌های زمان بارداری را انجام دهید و هر گونه اختلال یا بیماری را با همکاری پزشک متخصص یا ماما درمان نماید. برای مثال کنترل فشار خون بالا که باعث ایجاد مشکل در جفت می‌شود.

• قطع مصرف سرخود دارو: در دوران بارداری بدون تجویز متخصص هرگز دارو مصرف نکنید زیرا برخی داروها قابلیت عبور از جفت را دارند و به رویان منتقل می‌شود. برخی از این داروها باعث ایجاد نقص‌های مادرزادی می‌شوند. اگر چه بسیاری از داروها برای جنین ایمن در نظر گرفته می‌شوند، اما می‌دانیم که تعداد کمی از آن‌ها باعث نقص‌های مادرزادی می‌شود. پزشکان می‌تواند داروهای لازم، ایمن و بی‌ضرر برای جنین را پیشنهاد بدهند.‌

• انجام واکسیناسیون لازم: واکسن‌های توصیه ‌شده در دوران حاملگی از جمله واکسن آنفولانزا، کزاز و دیفتری را طبق دستور پزشک مصرف کنید.

• عدم استعمال مصرف دخانیات و نوشیدنی‌های الکلی: استعمال این مواد باعث بروز مشکلات جفتی مانند جدا شدن زودرس جفت می‌شود. در زنان بارداری که مواد مخدر مانند کوکائین و هروئین مصرف می‌کنند یا سوء مصرف داروی مانند داروهای شبه‌مخدر دارند، نیز مشکلات جفتی را بروز پیدا می‌کند

• احتیاط در عمل سزارین: چنان‌چه مجبور به انجام عمل سزارین نیستید حتماً با پزشک در مورد ریسک و خطرات سزارین مشورت کنید. زیرا سزارین ریسک ابتلا مادر به عوارض ثانوی از جمله جفت سرراهی، چسبندگی جفت و … را در بارداری‌های آینده افزایش می‌دهد.

انواع جفت جنین

بر اساس محل قرار گرفتن و وضعیت جانمایی جفت در رحم مادر، برای آن نام‌هایی در نظر گرفته شده است:

• جفت جلو یا قدامی (روی دیواره جلویی رحم)
• جفت عقب یا خلفی (روی دیواره پشتی رحم)
• جفت پائین (پائین دیواره رحم) در این حالت جفت جلو دهانه رحم را پوشانده که به آن جفت سرراهی می‌گویند.
• جفت جنین دو قلو: با توجه به این که جنین‌های دو قلو همسان یا ناهمسان باشند. نوع جفت متفاوت است. اگر دو قلوها ناهمسان باشند، جفت و کیسه آمنیوتیک‌شان جدا است. اما اگر همسان باشند یا جفت و کیسه آب مشترکی دارند و یا این که کیسه آب‌شان جداست ولی هر دو از یک جفت تغذیه می‌شوند. در مورد بارداری‌های چند قلویی هم همینطور است.

سرنوشت جفت در جنین سقط شده

در زمان عمل سزارین؛ پزشک به صورت دستی اقدام به خروج جفت از شکم مادر می‌نماید. اما در جنین‌های سقط شده گاه جفت هم همراه جنین دفع می‌شود اما اگر جفت دفع نشد پزشک با عمل کوتاژ اقدام به خروج جفت می‌کند.

جفت سرراهی

همان‌طور که گفته شد محل قرارگیری جفت معمولاً در بخش بالایی رحم است. گاه این جفت در قسمت پایین رحم تشکیل می‌شود و بخشی یا تمام دهانه رحم را می‌پوشاند که به این حالت جفت سرراهی می‌گویند و مانعی برای زایمان طبیعی است. با یک سونوگرافی به راحتی می‌توان این عارضه را تشخیص داد. از علائم پایین بودن جفت در بارداری خونریزی شدید یا خفیف بدون احساس درد، انقباضات منظم شکمی، درد ناحیه شکم و پایین کمر را می‌توان اشاره کرد. علت پایین بودن جفت هنوز مشخص نشده است. اما عواملی مثل مصرف دخانیات، بالا بودن سن مادر، داشتن سابقه سقط جنین یا سزارین قبلی و بارداری چند قلویی می‌توانند دلیل پایین آمدن جفت در بارداری باشند.

از خطرات پایین بودن جفت سرراهی می‌توان به زایمان زودرس، سزارین اورژانسی، خونریزی واژن، کنده شدن زودرس جفت و احتمال بروز عفونت در جنین را بر شمرد.

نشانه جدا شدن جفت (دکولمان)

در حالت طبیعی جفت به هنگام زایمان از دیواره رحم جدا می‌شود. اگر جفت به صورت زود هنگام از دیواره رحم جدا شود به آن دکولمان جفت یا جدا شدگی زود هنگام جفت گفته می‌شود. دکولمان جفت معمولاً در سه ماهه‌ آخر بارداری رخ می‌دهد. حدود ۲۰% از موارد دکولمان، منجر به خونریزی واژینال نمی‌شود. علائمی مانند درد ناگهانی شکم و کمر زائو، انقباضات سریع و حساسیت رحم به لمس شدن می‌تواند از علائم جدا شدن زودرس جفت باشد و باید سریع به پزشک مراجعه کرد.

علت جدا شدن زودرس جفت یا دکولمان می‌تواند عواملی مثل فشار خون بارداری، مشکلات انعقادی خون، کاهش سریع مایع آمنیوتیک، ضربه به شکم و تصادفات یا سقوط باشد.

زمانی ‌که دکولمان رخ می‌دهد پزشکان جنین را به صورت نارس از بدن مادر خارج می‌شود و ۱۵ درصد دکولمان‌ها آنقدر شدید است که منتج به سقط می‌شود.

چسبندگی جفت (جفت اکرتا)

چسبندگی جفت زمانی رخ می‌دهد که رگ‌های خونی جفت بیش از اندازه به عمق دیواره رحم نفوذ می‌کنند. جفت اکرتا عارضه‌ای بسیار خطرناک است و جز زایمان‌ها با ریسک بالا است. در نتیجه این چسبندگی در زمان زایمان، کنده شدن جفت باعث خونریزی رحمی به حد مرگ می‌شود. گاه پزشک در مواردی برای نجات جان مادر، عمل هیسترکتومی (زهدان برداری) را انجام می‌دهد.

پیری زودرس جفت

پیری زودرس جفت به معنی بالا بودن میزان بلوغ (گرید) جفت است. در این حالت رگ‌های خونی جفت با سونوگرافی داپلر بررسی می‌شوند. این عارضه اغلب هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کند. پیری زودرس جفت در زنانی بروز می‌کند که الکل یا دخانیات مصرف می‌کنند و یا زنان آبستنی که به دیابت یا فشار خون بالا و مسمومیت بارداری مبتلا هستند.

جفت بزرگ (پلاسنتومگالی)

گاهی اندازه جفت بیش از حد نرمال است که به آن پلاسنتومگالی می‌گویند. علت برزگی جفت متنوع ومتعدد است اما مهم‌ترین آن‌ها عبارت هستند از: ابتلای مادر به بیماری‌های نظیر کم خونی، دیابت، عفونت، فشار خون بالا و غیره؛ ناهنجاری‌های جنین مانند تورم جنین، خونریزی جنین، مشکلات ژنتیکی و یا ناهنجاری‌های خود جفت برای مثال تومور خوش خیم، خونریزی جفت و غیره. پلاسنتومگالی جفت می‌تواند باعث مرگ درون رحمی رویان، سزارین اورژانسی، فشار خون بالای مادر در حاملگی و برخی مشکلات دیگر می‌شود.