اهمیت دهانه رحم و مشکلات آن در دوران بارداری

چرا دهانه رحم در دوران بارداری بسیار مهم است؟

رحم یکی از مهم‌ترین اعضای بدن بانوان است که در چرخه جنسی و بارداری بانوان نقش‌های مهمی ایفا می‌کند. شاید برای شما جالب باشد که بدانید ماهیچه‌های رحم، قوی‌تر عضلات یک زن هستند. رحم در دوران بارداری دچار تغییرات زیادی می‌شود تا فضای کافی و مناسب را برای رشد جنین فراهم کند. بخشی از این عضو مهم، دهانه رحم نام دارد. دهانه رحم نیز مانند خود رحم نقش بسیار مهمی در دوران بارداری به خصوص فرایند زایمان دارد. بسیاری از بیماری‌ها و ناهنجاری‌های دوران بارداری با بررسی و معاینه وضعیت دهانه رحم مشخص می‌شود. در این مقاله به اهمیت دهانه رحم یا سرویکس در دوران حاملگی خواهیم پرداخت و با ناهنجاری‌های مربوط به این ناحیه بیشتر آشنا خواهیم شد.

اهمیت دهانه رحم و مشکلات آن در دوران بارداری

برای پاسخ به این سوال ابتدا بهتر است با ساختار رحم آشنا شویم. رحم یا زِهدان به عنوان اندامی برای رشد و نمو رویان ایجاد شده است. رحم یک ساختار گلابی شکل وارونه است که در محوطه لگن و در خط وسط بدن زن بین مثانه و راست روده (رکتوم) قرار گرفته است. رحم دارای بخش تنه و گردن رحم (دهانه) است. واژن (مهبل) از طریق گردن رحم به بخش تنه رحم ارتباط دارد. به دهانه رحم سرویکس Cervix می‌گویند. تغییرات و طول این دهانه رحم در زمان بارداری اهمیت ویژه‌ای دارد. عضلات رحم، قوی‌ترین عضلات بدن یک زن هستند. انقباضات همین عضلات به دردهای زایمان منتج می‌شود که در نهایت باعث خروج جنین و تولد نوزاد می‌شوند. از آنجا که این عضلات قوی هستند اگر طول دهانه رحم کم باشد گاه انقباضات این ماهیچه‌ها باعث خروج زودهنگام جنین و به اصلاح زایمان زودرس می‌شوند. بانوان باردار باید نسبت به تغییرات بدن خود در طی دوران حاملگی آگاهی‌های لازم را کسب کنند تا بتواند از خود و جنین داخل بدن خود محافظت نماید.

طول دهانه رحم

در یک زایمان طبیعی، دهانه رحم به طور گسترده‌ای منبسط می‌شود و به جنین اجازه عبور را می‌دهد. در طول چرخه قاعدگی دهانه رحم کمی باز می‌شود تا خون قاعدگی نیز به راحتی عبور کند. طول دهانه رحم (سرویکس) در یک زن غیرباردار حدود ۳ تا ۴ سانتی‌متر است. دهانه رحم یا سرویکس به مثابه یک کانال است که رحم را به واژن متصل می‌کند. طول دهانه رحم همان طول کانال است. در زنان باردار، طول دهانه رحم باید به مقدار مشخصی برسد تا رویان بتواند رشد کافی را داشته باشد. کوتاه بودن دهانه رحم باعث می‌شود تا زن زایمان پرخطری را تجربه کند.

چرا طول دهانه رحم (سرویکس) در دوران بارداری مهم است؟

دهانه رحم تا قبل از دوران بارداری تقریباً انعطاف پذیر نیست. اما با شروع حاملگی؛ دهانه رحم نرم‌تر شده و از طول آن کاسته می‌شود و در مقابل عضلات رحم نیز شل‌تر می‌شوند. دهانه رحم یعنی همان گردن رحم به جنین اجازه عبور از رحم به سمت واژن جهت تولد را می‌دهد. اما مشکل زمانی رخ می‌دهد که این دهانه کوتاه‌تر از حد معمول است و خطر زایمان زودرس را به دنبال دارد.

عواملی اثرگذار بر طول دهانه رحم

عوامل متعددی بر طول دهانه رحم تأثیر می‌گذارد. برخی از این عوامل عبارتند از:

• آناتومی ساختار بدنی زن: گاه این کوتاهی دهانه رحم به آناتومی زنان بر می‌گردد. این زنان به طور طبیعی طول دهانه رحم کوتاهی دارند.
• رحم منبسط شده: گاهی در زنانی که چندین بارداری را تجربه کرده‌اند، رحم بیش از ظرفیت ماهیچه‌های خود کش آمده است و به سمت پایین یعنی گردن رحم فشار می‌آورد که باعث می‌شود از طول دهانه رحم کاسته ‌شود.
• گاه نارسایی دهانه رحم منتج به کوتاهی دهانه رحم می‌شود. در واقع عارضه رحم ناکارآمد سبب کوتاهی دهانه رحم می‌شود که این رحم ناکارامد خود حاصل عواملی نظیر موارد زیر است:
  1. ضربه به ناحیه دهانه رحم (مانند عمل کورتاژ)
  2. آسیب فیزیکی به دهانه رحم در طول زایمان سخت
  3. داروهای هورمونی حاوی دی اتیل استیل بسترول در طول دوران حاملگی
  4. پارگی دهانه رحم

ارتباط بین کوتاهی دهانه رحم و نارسایی دهانه رحم

برخلاف تصور عام مردم این دو با هم ارتباطی ندارند. کوتاهی دهانه رحم و نارسایی دهانه رحم دو مسئله کاملاً جدا از هم هستند. دهانه کوتاه رحمی فقط اشاره به طول کانال رحم دارد. اما نارسایی دهانه رحم به ماهیچه‌های ضعیف بافت دهانه رحم مرتبط است که قادر به حفظ انقباضات خود نیستند در نتیجه آن توان نگهداری از رویان را ندارند و بروز زایمان زودرس یا سقط جنین را سبب می‌شوند. نارسایی دهانه رحم می‌تواند منجر به کوتاه شدن دهانه رحم شود ولی برعکس آن امکان پذیر نیست.

ضرورت اندازه‌گیری طول دهانه رحم

دهانه رحم به عنوان معبری است که جنین (و یا نوزاد) پیش از تولد از آن عبور می‌کند. اندازه‌گیری طول دهانه رحم برای زنانی که دو قلو یا چن دقلو باردار هستند یا دارای سابقه تولد نوزاد زودرس و سقط را دارند توصیه می‌گردد. همچنین زنانی که زایمان‌های زیاد و با فاصله زمانی اندک را دارند پزشکان و متخصصان زنان و زایمان معمولاً اسکن طول گردن رحم را توصیه می‌کنند. زایمان زودرس قبل از هفته سی و هفتم بارداری، عامل اصلی معلولیت و یا مرگ و میر نوزادان است. 

روش اندازه‌گیری طول دهانه رحم

با انجام سونوگرافی می‌توان تغییرات اولیه در دهانه رحم را تشخیص داد برای مثال کوتاه شدن طول دهانه رحم، که پیش‌بینی زایمان زودرس را برای پزشک مقدور می‌سازد. از طریق سونوگرافی با اسکن فراواژینال می‌توان طول دهانه رحم را اندازه گرفت. در حالت ایده‌آل، طول دهانه رحم در هفته بیست و چهارم بارداری در حدود ۵/۳ تا ۵ سانتی‌متر است. در هفته بیست و هشتم بارداری طول دهانه روند کاهشی دارد و در حدود ۵/۳ تا ۴ سانتی‌متر می‌شود. در نهایت در هفته سی و دوم حاملگی باز هم طول دهانه رحم کاهش می‌یابد بین ۳ تا ۵/۳ می‌شود. اما اگر طول دهانه رحم کوتاه‌تر از ۵/۲ سانتی‌متر شود احتمال زایمان زودرس افزایش می‌یابد. این کوتاه شدن، باز شدن دهانه رحم، نازک و نرم شدن دهانه رحم در جهت تسهیل خروج جنین در زمان زایمان است. تمامی این اتفاقات و تغییرات اجازه خروج نوزاد و عبور نوزاد را از کانال زایمان می‌دهد.

راهکارهای برای مقابله با عارضه دهانه کوتاه رحم

• استراحت لگنی: دراز کشیدن و استراحت در رختخواب مانع فشار رویان بر دهانه رحم می‌شود و می‌تواند تا حدودی مانع زایمان زودرس شود. این استراحت در حقیقت یک استراحت مطلق است و زائو فقط برای غذا خوردن و دفع از جای خود بلند می‌شود. انجام هر گونه فعالیت بدنی و داشتن رابطه جنسی ممنوع است.

• سرکلاژ Cerclage: یک عمل جراحی است که پزشک با دوخت و بخیه زدن دهانه رحم، دهانه رحم را کوچک کرده تا مانعی برای خروج جنین شود. این جراحی نیاز به بیهوشی دارد اما عملی سریع می‌باشد این جراحی در اوایل سه ماهه دوم بارداری انجام می‌گیرد. البته این جراحی برای زنانی که سابقه زایمان زودرس و یا سقط را دارند پیشنهاد می‌شود. زیرا جراحی سرکلاژ گاه باعث عفونت و التهاب می‌شود که نیاز به داروهای ضد التهاب و آنتی بیوتیک است از آنجایی که بهتر است در دوران بارداری دارو مصرف نشود برای همین این جراحی به تمامی زنان توصیه نمی‌گردد. این بخیه‌ها بعد از سی و شش تا سی و هشت هفته بعد برداشته می‌شوند. موارد منع جراحی سرکلاژ:

1. انجام تست‌های فیبرونکتین جنینی مثبت، وجود اینترلوکین ۸ در ترشحات دهانه رحم عاملی بر وجود التهاب و عفونت در دهانه رحم است و در چنین شرایطی جراحی سرکلاژ هرگز توصیه نمی‌گردد.
2. در زنان آبستن که دو قلو یا بیشتر باردار هستند جراحی سرکلاژ خود عاملی برای افزایش مرگ و میر نوزادان است.

• هورمون درمانی: با کمک پزشک، هورمون پروژسترون در ناحیه گردن رحم (دهانه رحم) قرار می‌گیرد. این هورمون باعث ایجاد حالت آرامش در رحم می‌شود. چون انقباضات رحمی رخ نمی‌دهد احتمال زایمان زودرس کاهش می‌یابد.

• پساری Arabin: پساری یک دستگاه سیلیکونی است که نقش حمایتی برای دهانه رحم را بازی می‌کند و باعث بسته نگه داشتن دهانه رحم می‌شود.

زمان مناسب جهت مراجعه به پزشک متخصص

چنان‌چه هر یک از علائم زیر را در سه ماهه اول بارداری مشاهده شد حتماً به پزشک مراجعه شود تا پزشک احتمال کوتاهی دهانه رحم را مورد بررسی قرار دهد. البته در رحم ناکارامد نیز این نشانه‌ها و علائم مشترک است.

• خون‌ریزی خفیف
• گرفتگی غیرعادی و معمول
• انقباضات ملایم در ناحیه شکمی
• درد و فشار در ناحیه لگن
• کمردرد
• تغییرات در ترشحات واژن

عوامل موثر برای مقابله با طول کوتاه دهانه رحم

مثل هر نوع بارداری، رعایت نکاتی مشترک در تمامی بارداری‌ها به وضع حمل آسان و کم خطر کمک می‌کند به این عارضه نیز کمک می‌کند.

• استراحت کافی و تا حد امکان درازکش بودن
• دوری از اضطراب و تنش
• تغذیه مناسب به ویژه دریافت میزان کافی فولیک اسید در دوران بارداری
• دریافت مقادیر کافی ویتامین‌های خانواده B که کمک به مقابله با شرایط عفونی می‌کند
• دروی از محیط‌های آلوده مانند بیمارستان‌ها تا حد امکان
• استحمام با آب تمیز
• شستشویی مناسب ناحیه تناسلی جهت کاهش عوامل عفونی و بیماری‌زا و همچنین خشک کردن ناحیه تناسلی
• تنفس عمیق که کمک به آرامش اعصاب و عضلات می‌کند
• عدم استعمال دخانیات از هر نوعی و عدم مصرف نوشیدنی‌های الکلی

دهانه رحم ناتوان چیست؟

دهانه رحم انتهای و تحتانی رحم در دستگاه تناسلی زنان است. دهانه رحم همان قسمت رحم است که به داخل واژن باز می‌شود. قبل از بارداری، دهانه رحم به طور معمول سفت و بسته است. در دوران بارداری، دهانه رحم نرم، کوتاه و گشاد می‌شود تا فرایند زایمان انجام شود. اگر دهانه رحم در دوران بارداری خیلی زودتر از موعد زایمان باز شود به آن نارسایی یا ناتوانی دهانه رحم گفته می‌شود. این نارسایی با پیشرفت بارداری و افزایش وزن جنین و جفت آن بیشتر می‌شود و گردن رحم توانایی خود را بر نگهداری و حمل جنین از دست خواهد داد. در چنین شرایطی جنین و جفت به سمت دهانه رحم کشیده می‌شوند و در نتیجه جنین از رحم خارج شده و سقط می‌شود.

علل نارسایی و ناتوانی دهانه رحم

به خاطر وجود این مشکل، دهانه رحم زودتر از موقع معین باز می‌شود؛ این باز شدن یا اتساع در دوران بارداری منتج به زایمان زودرس می‌شود. گاه انجام کوتاژ (دیلاتاسیون سرویکس) روی دهانه رحم باعث زخم سرویکس می‌شود، که آن نیز عاملی برای زایمان زودرس خواهد بود.

درمان نارسایی رحم

معمولاً برای درمان نارسایی و ناتوانی رحم از روشی به نام سرکلاژ استفاده می‌کنند. در این روش با استفاده از بخیه زدن دهانه رحم را مسدود و یا نیمه مسدود می‌کنند و به نوعی به دهانه رحم کمک می‌کنند تا وزن جنین را تا پایان بارداری و موعد زایمان تحمل کند. این عمل بسیار متداول و رایج است و پزشک بعد از بی‌حسی و یا بیهوشی با یک نخ مخصوص دور دهانه رحم را می‌دوزد و سر نخ را گره می‌زند. پیشتر در مقاله «سرکلاژ چیست؟» این نوع عمل جراحی به تفصیل شرح داده شده است.

سایر انواع اختلالات در دهانه رحم (سرویکس)

مشکلات مختلفی در دهانه رحم بر سلامت جنین و یک زایمان طبیعی اثرگذار هستند. این تنوع در اشکلات دهانه رحم اهمیت این عضو را در دوران آبستنی نشان می‌دهد که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• سرطان دهانه رحم: سرطان دهانه رحم اغلب در اثر عفونت ویروس پاپیلومای انسانی (HPV) ایجاد می‌شود. انجام به موقع آزمایش پاپ اسمیر می‌تواند از گسترش سرطان دهانه رحم در بیشتر زنان جلوگیری کند.
• سروسیت Cerussite یا التهاب دهانه رحم: عفونت‌های ایجاد شده نظیر سوزاک، کلامیدیا و تبخال برخی از عفونت‌های مقاربتی هستند که می‌توانند باعث التهاب دهانه رحم شوند.
• پُلیپ‌های Polyp دهانه رحم: ایجاد توده‌های سلولی کوچک در دهانه رحم جای که به واژن متصل می‌شود را پلیپ دهانه رحم می‌گویند. گرچه این پلیپ‌ها بدون درد و معمولاً بی‌خطر هستند، اما می‌توانند باعث خونریزی در واژن شوند، همین خونریزی عاملی برای یک زایمان پرخطر خواهد بود.
• نئوپلازی داخل اپیتلیال دهانه رحم CIN: نام دیگری برای دیسپلازی سرویکس است که یک عارضه پیش سرطانی محسوب می‌شود که مرتبط با ویروس پاپیلوما HPV می‌باشد. در انواع کم خطر باعث زگیل تناسلی و در انواع پرخطر باعث سرطان دهانه رحم می‌شود.
• بیماری التهابی لگن PID :گاه عفونت دهانه رحم، که به سروسیت معروف است، ممکن است در رحم و لوله‌های فالوپ تخمدانی گسترش یابد. بیماری التهابی لگن بارداری را برای زنان دشوارتر می‌کند.
• دیسپلازی دهانه رحم: بروز سلول‌های غیر طبیعی در دهانه رحم که می‌توانند به سرطان سرویکس تبدیل شوند. دیسپلازی دهانه رحم اغلب در تست پاپ اسمیر کشف می‌شود.