ناهنجاری کروموزومی زمانی اتفاق می‌افتند که جنین دارای تعداد نادرست کروموزوم، مقدار نادرست DNA در یک کروموزوم یا کروموزوم‌هایی باشد که از نظر ساختاری ناقص هستند.
این ناهنجاری‌ها ممکن است به ایجاد اختلالات مادرزادی از جمله سندرم داون کمک کند یا احتمال سقط جنین را افزایش دهد.
شناخت ژن‌ها و کروموزوم‌ها
بدن شما از سلول‌ها تشکیل شده است. در وسط هر سلول، یک هسته و در داخل آن هسته، کروموزوم‌ها قرار دارند. کروموزوم‌ها اهمیت دارند، زیرا حاوی ژن‌هایی هستند که ویژگی‌های فیزیکی، گروه خونی و حتی میزان مستعد بودن شما را برای ابتلا به برخی از بیماری‌ها مشخص می‌کنند.
هر سلول در بدن به طور معمول شامل ۲۳ جفت کروموزوم، در مجموع ۴۶ کروموزوم است که هر کدام از آن‌ها شامل حدود ۲۰,۰۰۰ تا ۲۵,۰۰۰ ژن می‌باشند.
نیمی از کروموزوم‌های یک فرد از تخمک یکی از والدین بیولوژیکی و نیمی دیگر از اسپرم والدین بیولوژیکی دیگر می‌آید.
اختلالات ژنتیکی چیست؟
اختلالات ژنتیکی زمانی اتفاق می‌افتند که یک جهش (تغییر مضر در یک ژن، که به عنوان یک عامل بیماری زا نیز شناخته می‌شود) روی ژن‌های شما تاثیر بگذارد یا مقدار نامناسبی از مواد ژنتیکی داشته باشید. ژن‌ها از DNA (اسید دئوکسی ریبونوکلئیک) ساخته شده‌اند که حاوی دستورهایی برای عملکرد سلول و ویژگی‌هایی هستند که شما را منحصر به فرد می‌کنند.
شما نیمی از ژن‌های خود را از هر یک از والدین بیولوژیکی خود دریافت می‌کنید و ممکن است یک جهش ژنی را از یکی از والدین یا هر دو به ارث ببرید. گاهی اوقات ژن‌ها به دلیل مشکلات درون DNA (جهش) تغییر پیدا می‌کنند. این تغییر در DNA می‌تواند خطر ابتلا به یک اختلال ژنتیکی را افزایش دهد. برخی از آن‌ها در بدو تولد ایجاد علائم می‌کنند، در حالی که برخی دیگر به مرور زمان به وجود می‌آیند.
اختلالات ژنتیکی می‌تواند به شرح زیر باشد:
- کروموزومی: ناهنجاری‌های کروموزومی بر ساختارهایی که ژن یا DNA شما را در هر سلول (کروموزوم) نگه می‌دارند، تاثیر می‌گذارند. در این نوع اختلالات، افراد کم‌تر کروموزوم دارند یا دارای مواد کروموزومی تکراری هستند.
- پیچیده (چند عاملی): این اختلالات ناشی از ترکیبی از جهش‌های ژنتیکی و سایر عوامل است. این عوامل شامل قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی، رژیم غذایی، مصرف برخی از داروها و مصرف تنباکو یا الکل هستند.
- تک ژنی (مونوژنیک): این دسته از اختلالات در اثر یک جهش ژنتیکی به وجود می‌آیند.
ناهنجاری کروموزومی چیست؟
ناهنجاری‌های کروموزومی به تفاوت‌هایی در کروموزوم‌ها گفته می‌شود که می‌توانند در طول مدت رشد اتفاق بیفتند. این ناهنجاری‌ها می‌توانند برای جنین منحصر به فرد باشند یا از والدین به نوزاد به ارث رسیده باشند.
اختلالات کروموزومی به دو دسته تقسیم می‌شوند: عددی و ساختاری.
ناهنجاری‌های کروموزومی عددی
ناهنجاری‌های عددی به این واقعیت اشاره دارد که تعداد کروموزوم‌های موجود از آنچه که انتظار می‌رود متفاوت است. تعداد کروموزوم‌ها در ناهنجاری‌های عددی می‌تواند بیش‌تر یا کم‌تر تعداد مورد انتظار باشد. به این حالت، آنئوپلوئیدی نیز گفته می‌شود. هر سناریو یک اصطلاح مخصوص به خود را دارد:
- مونوزومی: در یک جفت کروموزوم، یک کروموزوم وجود ندارد.
- تریزومی: به جای دو کروموزوم، سه کروموزوم وجود دارند.
ناهنجاری‌های کروموزومی ساختاری
زمانی که ساختار کروموزوم مشکلی ایجاد می‌کند، به عنوان یک ناهنجاری ساختاری شناخته می‌شود. راه‌های مختلفی برای این وجود دارد که ناهنجاری‌های ساختاری اتفاق بیفتند:
- جابجایی: یک بخش از یک کروموزوم به کروموزوم دیگر منتقل شود. (این حالت می‌تواند به صورت جابجایی رابرت سونین باشد که در آن یک کروموزوم خود را به کروموزوم دیگر متصل می‌کند، یا یک جابجایی متقابل صورت می‌گیرد که در آن دو کروموزوم جابجا می‌شوند.)
- حذف: قسمتی از کروموزوم حذف شده یا گم شده است.
- تکرار: یک کروموزوم کپی می‌شود و در نتیجه ماده ژنتیکی اضافی به وجود می‌آید.
- حلقه: یک حلقه یا دایره در نتیجه پاره شدن قسمتی از کروموزوم تشکیل می‌شود.
- وارونگی: یک بخش از کروموزوم شکسته می‌شود و وارونه می‌شود، سپس دوباره به ساختار اصلی می‌چسبد.
دلیل بروز ناهنجاری‌های کروموزومی چیست و چرا اتفاق می‌افتند؟
ناهنجاری‌های کروموزومی در صورتی اتفاق می‌افتند که نحوه تقسیم سلولی طبق برنامه پیش نرود. تقسیم سلولی به طور عادی توسط میتوز یا میوز اتفاق می‌افتد.
هنگامی که یک سلول تشکیل شده از ۴۶ کروموزوم به دو سلول تقسیم می‌شود، به آن میتوز گفته می‌شود. سلول‌های جدید نیز باید هر کدام ۴۶ کروموزوم داشته باشند. بدن انسان از سلول‌هایی تشکیل شده است که از میتوز به وجود آمده‌اند.
در میوز هم یک سلول به دو نیمه تقسیم می‌شود، اما هر کدام از این نیمه‌ها دارای ۲۳ کروموزوم هستند. میوز باعث تولید اسپرم و تخمک در اندام‌های تناسلی می‌شود.
اگر میتوز یا میوز باعث به وجود آمدن تعداد کروموزوم‌های متفاوتی نسبت به آنچه انتظار می‌رود بشوند، این حالت یک اختلال کروموزومی در نظر گرفته می‌شود.
عوامل خطر
عواملی وجود دارند که می‌توانند شانس و احتمال بروز اختلال کروموزومی را در نوزاد تازه متولد شده افزایش دهند. یکی از این موارد، بالا بودن سن والدین است.
خطر بروز ناهنجاری‌های کروموزومی در نوزاد مادرانی که ۳۵ سال و بالاتر سن دارند، بیش‌تر است.
اگرچه تحقیقات متناقضی در این زمینه وجود دارد و اطلاعات بیش‌تری باید در مورد سن والدین (که گاهی اوقات به عنوان سن ۴۰ سال و بالاتر نیز تعریف می‌شود) جمع آوری شود، اما در بارداری‌های با سن بالا، شواهدی از افزایش احتمال ابتلا به اختلالات کروموزومی در نوزاد نیز مشاهده می‌شود.
علاوه بر این، عوامل محیطی مانند قرار گرفتن جنین در معرض مواد و داروهای مخدر می‌تواند در بروز ناهنجاری‌های کروموزومی نیز نقش داشته باشد.
اختلالات کروموزومی
انواع مختلفی از اختلالات کروموزومی وجود دارد که می‌تواند به دلیل وجود کروموزوم‌های غیر طبیعی ایجاد شود. لیست زیر کامل نیست، بلکه اختلالاتی را توضیح می‌دهد که جنین تا زمان تولد بیش‌ترین شانس را برای زنده ماندن دارد.
سندرم داون
یکی از شناخته شده‌ترین اختلالات کروموزومی، سندرم داون (که همچنین به عنوان تریزومی ۲۱ شناخته می‌شود) است که با یک کپی اضافی از کروموزوم ۲۱ به وجود می‌آید. از جمله برخی از رایج‌ترین ویژگی‌های سندرم داون می‌توان تاخیر در رشد، قد کوتاه، شیب دار بودن چشم‌ها به سمت بالا، حجم عضلانی کم و چین عمیق در وسط کف دست را نام برد.
دلایل به وجود آمدن سندرم داون از نظر علمی کاملاً مشخص نیست. اما دانشمندان در میان موارد دیگر، به ارتباط مشترک بین سن مادر و تریزومی ۲۱ اشاره کرده‌اند. در بررسی‌ها نشان شده است که خطر ابتلا به این بیماری با بالا رفتن سن مادر باردار به طور تصاعدی افزایش پیدا می‌کند. آمار این ارتباط به این صورت است که از بین ۱,۵۰۰ مورد با مادر باردار در سن ۲۰ سالگی، ۱ مورد سندرم داون اتفاق افتاد و از بین هر ۵۰ مورد با مادر باردار در سن ۴۳ سالگی، ۱ مورد سندرم داون به وجود آمد.
از هر ۷۰۰ نوزاد در ایالات متحده، یک نوزاد با سندرم داون متولد می‌شود.
سندرم ترنر
سندرم ترنر (که همچنین به نام دیس ژنزی گنادی شناخته می‌شود)، فقط زنان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این اختلال زمانی ایجاد می‌شود که یکی از کروموزوم‌های X وجود نداشته باشند یا تا حدی از بین رفته باشند. این حالت می‌تواند کروموزوم‌ها را نابارور یا کوتاه تر از حد عادی کند.
سایر ویژگی‌های این اختلال ممکن است به صورت تورم پاها یا دست‌ها، اضافی بودن پوست گردن، مشکلات کلیوی و مشکلات قلبی و همچنین ناهنجاری‌های اسکلتی باشد.
سندرم ترنر همچنین می‌تواند منجر به سقط جنین یا مرده زایی شود.
سندرم کلاین فلتر
سندرم کلاین فلتر که به عنوان سندرم XXY نیز شناخته می‌شود، در نتیجه یک کروموزوم X اضافی در مردان به وجود می‌آید. این اختلال با آمار بالای ناباروری و اختلال عملکرد جنسی همراه است.
سندرم کلاین فلتر معمولاً تا سن بلوغ مورد توجه قرار نمی‌گیرد، تا زمانی که با ضعف عضلانی، قد بلند، موهای کم بدن و اندام تناسلی کوچک تشخیص داده می‌شود.
تریزومی ۱۳
تریزومی ۱۳ یا سندرم پاتو، یک بیماری ژنتیکی نادر است که به دلیل وجود یک کپی اضافه از کروموزوم ۱۳ ایجاد می‌شود. این سندرم می‌تواند باعث ناتوانی شدید ذهنی و همچنین نقص قلبی، تکامل پیدا نکردن چشم‌ها، انگشتان دست یا انگشتان پای اضافه، شکاف لب و کام و ناهنجاری‌های مغز یا نخاع شود. سندرم پاتو در هر ۱۶,۰۰۰ تولد یک بار بروز پیدا می‌کند و نوزادان مبتلا به آن، معمولاً در اولین روزها یا هفته‌های زندگی خود می‌میرند.
تریزومی ۱۸
تریزومی ۱۸ که گاهی با عنوان سندرم ادواردز نیز شناخته می‌شود، به دلیل وجود یک کپی اضافه از کروموزوم ۱۸ ایجاد می‌شود. این سندرم در یکی از هر ۵,۰۰۰ تولد موفق اتفاق می‌افتد.
سندرم ادواردز با وزن کم هنگام تولد، سر کوچک و با شکل غیر عادی و سایر نقایص اندام که تهدید کننده زندگی هستند، تشخیص داده می‌شود. سندرم ادواردز قابل درمان نیست و معمولاً پیش از تولد نوزاد یا در سال اول زندگی او کشنده است.
سندرم ایکس سه گانه
سندرم ایکس سه گانه یا تریپل ایکس همچنین با عنوان سندرم تریزومی X یا XXX شناخته می‌شود. سندرم X سه گانه (که در آن سه نسخه از کروموزوم X وجود دارند) فقط زنان را مبتلا می‌کند. ناهنجاری کروموزومی می‌تواند افراد مبتلا به این اختلال را بلندتر از حد متوسط با ماهیچه‌های ضعیف تر تبدیل کند، مشکلاتی را در گفتار ایجاد کند یا در هماهنگی چالش به وجود بیاورد.
سندرم تریپل ایکس از هر ۱,۰۰۰ زن، یک نفر را تحت تاثیر قرار می‌دهد..
سندرم XYY
سندرم XYY از هر ۱,۰۰۰ مرد یک نفر را درگیر می‌کند و به دلیل وجود یک کروموزوم Y اضافه به وجود می‌آید. علائم سندرم XYY در هر شخص متفاوت است، اما مردان مبتلا به این اختلال ممکن است بلندتر از حد متوسط باشند، اختلالات پردازش گفتار داشته باشند یا در هماهنگی مشکل پیدا کنند.
این اختلال همچنین ممکن است باعث مشکلات رفتاری، لرزش دست و ضعیف‌تر شدن عضلات شود.
سندرم X شکننده
سندرم X شکننده یا سندرم مارتین-بل به دلیل تغییر ژن کروموزوم X به وجود می‌آید. این اختلال می‌تواند باعث بروز ناتوانی‌های ذهنی و مشکلات یادگیری، مشکلات اجتماعی و رفتاری و تاخیر در رشد شود.
سندرم کری دو چت
زمانی که یک بخش از کروموزوم ۵ وجود نداشته باشد، به عنوان سندرم کری دو چت، سندرم فریاد گربه یا سندرم -۵p (منفی ۵p) دسته بندی می‌شود. این ناهنجاری به این دلیل به نام فریاد گربه نام گذاری شده است که نوزادانی که به آن مبتلا هستند، ممکن است گریه‌ای شبیه فریاد گربه داشته باشند. علائم سندرم کری دو چت ممکن است شامل اندازه کوچک سر، حجم عضلات ضعیف (برای نوزادان)، تاخیر در رشد، وزن کم هنگام تولد، نقص قلبی یا ناتوانی ذهنی باشد.
عوارض ناهنجاری‌های کروموزومی در دوران بارداری
ناهنجاری‌های کروموزومی می‌توانند باعث ایجاد عوارضی در دوران بارداری شوند. دو مورد از این عوارض، سقط جنین و بارداری مولار هستند.
سقط جنین
ناهنجاری‌های کروموزومی یکی از دلایل اصلی سقط جنین زودرس در سه ماهه اول بارداری محسوب می‌شوند. در سقط جنین زودرس، اختلالات کروموزومی می‌توانند از رشد طبیعی جنین جلوگیری کنند. هنگامی که این اتفاق می افتد، سیستم ایمنی مادر باردار ممکن است با اتمام خود به خود بارداری واکنش نشان دهد.
البته برخی از موارد سقط جنین هنوز به کمک پزشکی یا جراحی برای عبور بافت از رحم نیاز دارند.
تحقیقات نشان می‌دهند که ناهنجاری‌های کروموزومی دلیل ۵۰ درصد یا بیش‌تر موارد سقط جنین برای اولین بار هستند. در بیش‌تر موارد، این اختلال کروموزومی یک ناهنجاری تصادفی است و مادر در بارداری بعدی خود قادر خواهد بود که جنین سالمی را باردار شود و جنین به رشد خود ادامه دهد.
بارداری مولار
در سایر موارد، ناهنجاری کروموزومی ممکن است منجر به بروز یک بیماری نادر به نام بارداری مولار یا حاملگی پوچ شود. در طول بارداری مولار، بافت‌هایی که قرار بوده به جنین تبدیل شوند، به اشتباه به صورت رشد یک بافت غیر طبیعی روی رحم نمود پیدا می‌کنند. دو نوع بارداری مولار وجود دارد:
- حاملگی مولار کامل: بارداری مولار کامل زمانی ایجاد می‌شود که تخمک اطلاعات ژنتیکی نداشته باشد و توسط یک یا دو اسپرم بارور شود. به دلیل فقدان اطلاعات ژنتیکی از طرف مادر، تخمک بارور شده جفتی به وجود می‌آورد که شبیه خوشه‌ای از انگور بدون جنین است.
- حاملگی مولار جزئی: بارداری مولار جزئی زمانی اتفاق می‌افتد که یک تخمک با مواد ژنتیکی توسط دو اسپرم بارور شود. این باعث رشد جنینی می‌شود که دارای نسخه‌های متعدد کروموزوم است، بافت غیر طبیعی جفت را تشکیل می‌دهد و جنین معمولاً زنده نمی ماند.
آزمایش کروموزومی جنین
آزمایش کروموزومی جنین، اگرچه معمول نیست، اما تنها برای والدینی که آن را انتخاب می‌کنند در دسترس است. این آزمایش شامل تست‌های غربالگری و تشخیصی است.
در پایان سه ماهه اول بارداری، می‌توانید آزمایش غربالگری انجام دهید که می‌تواند به شما و پزشک شما اطلاعاتی در مورد احتمال ابتلای نوزاد به ناهنجاری‌های کروموزومی ارائه دهد. این تست‌ها نمی‌توانند ناهنجاری کروموزومی را به صورت دقیق تشخیص دهند. آزمایشات غربالگری شامل سونوگرافی و آزمایش خون، مانند نشانگرهای زیستی یا آزمایش DNA جفت هستند.
با این که آزمایش‌های غربالگری نمی‌توانند ناهنجاری کروموزومی را تشخیص دهند، آزمایش‌هایی وجود دارند که قابلیت تشخیص این اختلالات را دارند. تست‌های تشخیصی مانند نمونه برداری از پرزهای کوریونی و آمنیوسنتز تهاجمی‌تر هستند، اما می‌توانند ناهنجاری‌هایی را که آزمایش‌های غربالگری قبلی نشان داده‌اند، تشخیص دهند.