می‌توان افسردگی را یکی از شایع‌ترین بیماری‌های روانی در کودکان به حساب آورد که می‌تواند بر سلامت عمومی کودک تاثیر فراوانی بگذارد. در صورت بی‌تفاوتی و عدم توجه نسبت به درمان افسردگی در کودکان ممکن است باعث بروز بیماری‌های دیگر، ناراحتی‌های جسمی، رفتارهای ناسازگارانه و حتی مرگ کودک شود. عدم توجه به موضوع افسردگی در کودکان تبعات زیادی دارد و کودک را در محیط درونی خود فرو می‌برد و به مرور زمان امکان ارتباط با اطرافیان را از کودک می‌گیرد.
افسردگی در کودکان تفاوت زیادی با غم و ناراحتی معمولی و احساسات گذرای روزمره‌ای که کودکان هنگام رشد تجربه می‌کنند، دارد. اگر کودک شما گاهی غمگین به نظر می‌رسید لزوماً به این معنی نیست که افسردگی دارد اما اگر این غم و ناراحتی ادامه‌دار شود و فعالیت‌های عادی روزمره و اجتماعی، علایق او، تکالیف مدرسه یا زندگی روزمره و روابط او با اعضای خانواده و همسالانش را مختل کند، ممکن است به این معنی باشد که کودک شما دچار افسردگی شده است. باید به این مسئله توجه داشت که افسردگی یک بیماری جدی و در عین حال قابل درمان است.
شاید به عنوان والدین گاهی اوقات ساده‌تر باشد که افسردگی فرزندان خود را انکار کنید. یکی از عوامل بسیار مهمی که باعث بی‌توجهی والدین به این موضوع مهم می‌شود تابوهای اجتماعی و باورهای غلط در بیماری‌های روانی است که باعث می‌شود تا والدین نسبت به درمان کودک افسرده خود اقدام نکنند اما این مسئله بسیار مهم است که شما به عنوان والدین افسردگی کودک را درک کنید و به اهمیت درمان آن پی ببرید تا فرزند شما هم از نظر جسمی و هم احساسی به طور سالم و درست به رشد خود ادامه دهد. همین طور بسیار مهم است که در رابطه با تأثیرات احتمالی و آینده افسردگی در دوران نوجوانی و افسردگی در بزرگسالی بر فرزندان‌تان مطالعه کنید .
حدوداً ۳ درصد از کودکان و ۸ درصد از نوجوانان به بیماری افسردگی مبتلا می‌شوند. این بیماری در کودکان پسر زیر ۱۰ سال شیوع بیشتری دارد افسردگی در دختران معمولاً در سنین ۱۶ سالگی، بروز می‌کند.
علائم افسردگی در هر کودک با کودک دیگر متفاوت است. معمولاً پزشکان این بیماری را در کودکان به راحتی تشخیص نمی‌دهند و در نتیجه این بیماری درمان نمی‌شود؛ چرا که معمولاً علائم افسردگی را به عنوان تغییرات عاطفی و روانی عادی کودک در نظر می‌گیرند. معمولاً در افسردگیِ مخفی کودکان، رفتارهای عصبی و خشن نشانه‌هایی است که کودک افسردگی‌اش را نشان می‌دهد اما بسیاری از کودکان نیز هستند که افسردگی و ناراحتی خود را مانند بزرگسالان نشان می‌دهند. مشخصات اولیه افسردگی در کودکان شامل اندوه، احساس ناامیدی و تغییرات خلق و خو می‌باشد.
همان طور که پیش از این اشاره شد نشانه‌های افسردگی در تمام کودکان یکسان نخواهد بود. زمان بروز افسردگی از کودکی به کودک دیگر متفاوت است و شرایط بروز افسردگی هم در هر کودک متفاوت است. همین طور کودکان در زمان و شرایط مختلف، علائم متفاوتی را از خودشان نشان می‌دهند. با وجود این کودکان افسرده‌ای نیز وجود دارند به طور معقول و منطقی رفتار می‌کنند و نشانه‌های ظاهری زیادی را از خود بروز نمی‌دهند، اما بیشتر کودکان در زمان ابتلا به افسردگی تغییرات رفتاری بسیار چشم‌گیری در فعالیت‌های اجتماعی، علایقشان، عملکرد تحصیلی و حتی ظاهرشان، از خود بروز می‌دهند. نکته بسیار مهم و فاجعه‌آمیز این است که کودکان ممکن است در شرایط افسردگی، به مصرف مواد مخدر یا الکل رو بیاورند، متاسفانه این مسئله در کودکان بالای ۱۲ سال زیاد مشاهده شده است.
در سنین زیر ۱۲ سال مسئله خودکشی در کودکان بسیار مسئله نادری است، اما با این حال باز هم امکان گرایش به خودکشی در این سنین نیز وجود دارد. معمولاً تمایل به انجام این کار هنگامی که کودک عصبانی یا ناراحت است، بیشتر است. میل به خودکشی در دخترها بیشتر دیده شده است، این در حالی است که پسران تمایل بیشتری دارند که در اثر اقدامی کشته شوند. کودکانی که در خانواده آن‌ها سابقه خشونت، مصرف مواد و الکل یا سوء‌استفاده‌های جنسی و فیزیکی وجود دارد بیشتر در معرض این اتفاق هستند و احتمال خودکشی در این دسته از کودکان نسبت به سایرین بیشتر است.
اختلالاتی نظیر اختلال دو قطبی در نوجوانان رایج‌تر از کودکان است اما اگر اختلال دو قطبی در کودکان رخ دهد بسیار شدیدتر از نوجوانان است. این اختلال ممکن است به همراه اختلالات دیگری مانند بیش فعالی (ADHD) یا اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی OCD یا اختلال وسواس فکری – عملی یا اختلال سلوک (CD) اتفاق افتد و یا در قالب برخی از این اختلالات بروز پیدا کند.
اختلال سلوک نوعی اختلال رفتاری است که در کودکی بروز می‌کند و موجب رفتارهای ضد اجتماعی در کودک می‌شود. بی‌مسئولیتی در انجام وظایف، ترک یا فرار از مدرسه و رفتارهای بزهکارانه‌ای مانند: سرقت، نقض حقوق دیگران، آسیب رساندن به حیوانات یا افراد یا تجاوز به آن‌ها، از جمله رفتارهایی است که توسط کودکان مبتلا به این اختلال رخ دهد.
علل افسردگی در کودکان
دلایل افسردگی کودکان مانند بزرگسالان، معمولاً با ترکیبی از عوامل مختلف بروز می‌کند. معمولاً ترکیبی از مشکلات و عوامل زیر باعث بروز افسردگی در کودکان می‌شود.
- فقدان سلامت فیزیکی
وجود مشکلات جسمی و معلولیت‌ها در کودکان، باعث بروز مشکلات روحی و روانی در کودکان می‌شود. آن‌ها قادر به انجام فعالیت‌های جسمی مانند همسالان خود نیستند و همین مسئله باعث کناره‌گیری و انزوای کودکان شده و خطر ابتلا به بیماری افسردگی در آنان افزایش می‌یابد. وجود معلولیت و نقص ظاهری نیز باعث تمایز ظاهری کودک با سایر همسالانش شده و این مسئله نیز کودک را به انزوا و نهایتاً به افسردگی سوق می‌دهد.
- رویدادهای ناخوشایند
تروما (ضربه روحی و روانی) در نتیجه بروز رویدادهای ناراحت‌کننده و استرس‌زایی است که احساس امنیت کودک را از بین می‌برد و باعث می‌شود کودک احساس خطر و درماندگی کند. ترومای روانی می‌تواند کودک را درگیر احساسات ناراحت‌کننده، خاطرات و اضطراب کند، احساساتی که از بین نمی‌روند. همچنین می‌تواند باعث بی‌حسی، قطع ارتباط و عدم اعتماد به دیگران شود.
- سابقه خانوادگی
کودکانی که در خانواده آنان یکی از والدین یا هر دو سابقه بیماری افسردگی داشته‌اند، درصد ریسک بیشتری نسبت به سایر کودکانی که والدین‌شان این مشکل را ندارند، را دارا هستند و بیشتر در معرض ابتلا به این بیماری‌اند. با این وجود والدین افسرده نیز اگر تعهد کافی نسبت به فرزندپروری داشته باشند و روابط درست و سالمی با کودکان خود داشته باشند، فرزندانشان کمتر دچار افسردگی می‌شوند.
فرزندانی که دارای والدین افسرده هستند هنگامی که قادر به تمرکز بیشتر و بهتر بر وظایف و مسئولیت‌های متناسب با سن خود در زندگی و روابطشان باشند و بتوانند وضعیت والدین خود را درک کنند، انعطاف‌پذیری بیشتری از خود نشان می‌دهند و کمتر درگیر مسائل مربوط به والدین خود می‌شوند.
- عوامل ژنتیکی
نتیجه تحقیقات حاکی از این است که ژن‌ها در بروز بسیاری از بیماری‌ها از جمله افسردگی نقش بسزایی دارند. بعضی از مطالعات نشان داده‌اند که کودکان با بستگان درجه یک مبتلا به افسردگی (پدر و مادر، خواهر و برادر ) ممکن است سه برابر بیشتر از سایر کودکان هم سن و سال خود به افسردگی مبتلا شوند.
- عوامل محیطی
اختلاف و درگیری‌های خانوادگی یا استفاده از مواد مخدر در خانواده و … کودکان را بیشتر در معرض افسردگی قرار می‌دهد. ایجاد دلبستگی‌های قوی و سالم بین والدین و فرزندان می‌تواند از بروز افسردگی در کودکان جلوگیری کند. رفتارهای والدین شامل محبت، مراقبت مداوم و همچنین پاسخگویی دقیق به نیازهای کودک باعث دلبستگی سالم کودک به والدین می‌شود.
- اختلالات بیوشیمیایی
بسیاری از تحقیقات نشان داده‌اند که اسیدی شدن مغز سبب بروز بیماری‌هایی نظیر اختلالات دو قطبی در افراد می‌شود و یا در افراد مبتلا به اختلال هراس میزان لاکتات افزایش می‌یابد. باید توجه داشت که احتمال رخ دادن این مسئله یعنی بروز اختلالات بیوشیمیایی در کودکان هم وجود دارد که با مرجعه به روانپزشک و متخصص، این مسئله به راحتی قابل درمان است.
باید توجه داشت که افسردگی یک حالت گذرا نیست و هم در کودکان و هم بزرگسالان به صورت خود به خود درمان نمی‌شود و نیاز است که حتماً برای درمان این مسئله با یک روانشناس یا روانپزشک متخصص در ارتباط باشیم.
علائم افسردگی در کودکان
علائم افسردگی در کودکان شباهت زیادی به نشانه‌های افسردگی در دوران نوجوانی و بزرگسالی دارد. برخی از نشانه‌های کودک افسرده عبارت هستند از:
- احساس ناراحتی، بداخلاقی در کودکان، آثار غم و اندوه در چهره کودک مشهود است. یکی از مهمترین علامت‌ها آثار گریه در کودک است. این کودکان همیشه در حال گریه هستند و یا خیلی زود گریه می‌کنند.
- تغییر ناگهانی در اشتهای کودک به طوری که منجر به افزایش یا کاهش وزن او شود.
- تغییر در خواب کودک به این شکل که کودک یا دچار کم‌خوابی و یا خواب او زیاد شود.
- پریشانی کودک و یا حس عقب ماندگی (بی‌قراری یا احساس کندی)
- احساس خستگی زیاد در کودک و کاهش انرژی
- ضعف در تفکر یا تمرکز که یکی از نشانه‌های بارز آن ایجاد افت تحصیلی در کودک افسرده است
- احساس گناه بی‌دلیل و احساس بی‌ارزش‌بودن و سرزنش خود
- فکر کردن درباره مرگ و خودکشی در کودک
- عصبانی شدن سریع کودک، در این کودکان حساسیت بیشتری نسبت به انتقاد یا سایر تجربیات و اتفاقات منفی دیده می‌شود. کج‌خلقی بیش از حد معمول که نهایتاً منجر به داد و فریاد، بدرفتاری، بدخلقی، بی‌اعتنایی، عصبانی شدن یا بداخلاقی می‌شود.
- ایجاد دردهای بدنی (مانند شکم‌درد و سردرد) که با درمان‌های پی‌درپی نیز بهبود نمی‌یابد.
- انزوا و گوشه‌گیری که منجر به کناره‌گیری اجتماعی در کودک افسرده می‌شود، به طوری که کودک زمان بیشتری را تنها و به دور از دوستان و خانواده می‌گذراند.
- کودکان افسرده ممکن است نسبت به قبل کوچکتر از سن خود رفتار کنند (رفتارهای کودکانه‌تری نشان داده و به اصطلاح پسرفت کنند)
- وابستگی به روابط خاص در صورتی که تمایل چندانی به برقراری ارتباط با سایر دوستان و اعضای خانواده ندارند (این اتفاق به اندازه کناره‌گیری رایج نیست)
- بروز رفتارهای خطرناک در کودک به شکلی که نگرانی کمتری برای ایمنی و سلامتی خود دارد (رفتارهای مخاطرهآمیز در کودکان شامل بازی‌های خطرناک، مانند بالا رفتن بیش از حد، آسیب رساندن به خود یا دویدن وسط خیابان است.)
اگر نشانه‌ها و علائم افسردگی که پیش از این به آن اشاره شد، بیش از ۲ هفته در کودک به طول بینجامد، حتماً باید به روانشناس کودک مراجعه کنید. البته باید در ابتدا مطمئن شوید هیچ دلیل فیزیکی برای بروز این نشانه‌ها وجود نداشته باشد.
روش‌های درمان کودک افسرده
روان درمانی (مشاوره یا گفتگوی درمانی): روان درمانی به بیماران و خانواده آن‌ها کمک می‌کند که خودشان را بهتر بشناسند و ماهیت افسردگی برای آنان مشخص شود. این آموزش‌ها شامل نحوه کنار آمدن و غلبه بر افسردگی، رفتارهایی که باید اصلاح شوند، مدیریت روابط و ایجاد راهکارها و روش‌های موثر برای حل مشکلات و شناخت عوامل استرس‌زای زندگی مرتبط با افسردگی است.
آموزش به خانواده: زمانی درمان افسردگی در کودکان و نوجوانان بسیار موفقیت‌آمیز است که والدین آموزش‌های لازم در این زمینه را دیده باشند و در این امر دخیل شوند. یادگیری درباره افسردگی جزء مهمی از درمان افسردگی در کودکان است. آموزش به خانواده‌ها در زمینه افسردگی یک اصل مهم و قبل از تصمیم‌گیری در مورد برنامه درمانی بسیار تاثیرگذار است.
درک این مسئله که افسردگی چگونه بر روحیه، افکار، بدن و رفتار کودک یا نوجوان تأثیر می‌گذارد می‌تواند به بیمار و خانواده او کمک کند.
مهمترین مسئله این است که اعضای خانواده با علائم افسردگی و نحوه تأثیر این علائم بر روابط کودک یا نوجوان با دوستان و خانواده، تمایل کودک به حضور در مدرسه و توانایی‌های او برای تکمیل تکالیف مدرسه آشنا شوند.
حتی ممکن است که سایر اعضای خانواده نیز با مطالعه و آموزش در زمینه افسردگی، علائم افسردگی خود را تشخیص داده و نسبت به درمان اقدام کنند.
روش‌های کمک به کودک مبتلا به افسردگی دارای اهمیت بسیار زیادی است. اعضای خانواده می‌توانند نحوه کمک به کودک یا نوجوان مبتلا به افسردگی را بیاموزند. نقش والدین، سایر اعضای خانواده و معلمان در درمان و بهبود بیمار باید روشن و مشخص باشد. آن‌ها باید یاد بگیرند که چگونه محیط را برای بیمار ایمن‌تر کنند.
با آموزش موثر در خصوص علائم و شیوه‌های درمان افسردگی، اعضای خانواده می‌توانند متوجه چگونگی بازگشت یا عود کردن علائم افسردگی کودک یا نوجوان شوند.
دارو درمانی: این نوع درمان بستگی زیادی به وضعیت فردی کودک، خانواده، ترجیحات و شدت افسردگی دارد. در مواردی که شدت افسردگی در کودک زیاد باشد با دارو درمانی می‌توان سریع‌تر مشکل افسردگی را حل نمود و به نتایج بهتری دست یافت.
هنر درمانی و بازی درمانی: در این نوع از درمان علاوه بر آن که امکان ارتباط بهتر و موثرتر با کودک‌تان پیدا می‌کنید، درمانگر فرصت دارد تا با شیوه‌های مناسب با سن کودک (از بازی‌های گوناگون گرفته تا روش‌های مختلف هنری از قبیل: نقاشی، کولاژ، قصه، عکاسی، موسیقی، نمایش و …) به برون‌ریزی کودک کمک کند که این روش تاثیر زیادی بر تسریع روند درمانی کودک شما خواهد گذاشت. در مقالات مربوطه به تفسیر نقاشی کودکان اشاره کردیم که بسیاری از کودکان احساسات، ترس‌ها و عواطف خود را در نقاشی‌های خود بروز می‌دهند و رنگ‌های مختلف، جایی از صفحه که کودک نقاشی می‌کند، فشار قلم بر کاغذ، استفاده از خطوط منحنی یا زاویه‌دار و غیره اطلاعات زیادی را درباره درونیات و احساسات کودک برملا می‌کند. توصیه می‌کنیم مقالات مربوط به تفسیر روانشناسانه نقاشی کودکان (بخش اول و دوم) را مطالعه کنید و از طریق تفسیر نقاشی کودک‌تان اطلاعات مفیدی را درباره آن چه در ذهن او می‌گذرد کسب کنید.
سخن آخر
کودکان شاد، عملکرد بهتری در زندگی دارند، این کودکان با نگرش مثبتی که به آینده دارند برنامه‌ریزی هدفمندتری برای فعالیت‌های رومزه و تحصیلی خود دارند. مهم است که شما به عنوان والدین فضای زندگی به خصوص جَو خانواده را برای کودکان خود ایمن و شاد کنید. ورزش کردن با فرزندان‌تان راهکاری مناسبی برای صمیمت و نزدیکی با کودکان و همچنین جلوگیری از افسردگی است. مقاله چگونه به فرزندمان کمک کنیم تا از لحاظ فیزیکی فعال باشد را مطالعه کنید و با راهکارهای مقابله با کم‌تحرکی و انفعال بدنی کودکان آشنا شوید.
همچنین مقالات فعالیت‌های مونتسوری نیز سرشار از ایده‌های جذاب برای شما عزیزان است تا به عنوان والدین علاوه بر ایجاد روابط صمیمی با کودکان مهارت‌های زندگی را در آن‌ها بالا ببرید؛ فراموش نکنید یکی از دلایل سرخوردگی و افسردگی کودکان عدم توانایی و مهارت‌های پایین این کودکان در حل مسئله است. مقالات مونته‌سوری در ۵ سری مخصوص رده‌های سنی ۲.۵ تا ۳.۵ سال، ۳.۵ تا ۴.۵ سال، ۴.۵ تا ۵ سال، ۵ تا ۶ سال و ۶ تا ۷ سال تدوین و نگارش شده است، با انجام بازهای مونتسوری و فعالیت‌های مونتسوری می‌توانید با امکانات ساده و در دسترس بسیاری از مهارت‌های کودکان را بالا ببرید و ضمن سرگرم کردن کودک‌تان، آموزه‌های زندگی و نکات آموزشی در حوزه‌های مختلف را به فرزندتان بیاموزید.