روان‌شناسی نقاشی کودک (قسمت اول)

تفسیر رواشناسانه نقاشی کودک

برای این که به روحیات کودک پی ببرید باید به دنیای درون کودک راه پیدا کنید. یکی از راه‌های موثر و مهم برای کشف احساسات و درونیات کودک تفسیر روان‌شناسانه نقاشی کودک است. در این مقاله قصد داریم تا شما را با مفهوم روان‌شناسی کودک آشنا کنیم و سرنخ‌هایی از تجزیه و تحلیل نقاشی کودک به شما ارائه نماییم. پس تا انتهای این مقاله جذاب و خواندنی با تیم پینو بیبی همراه باشید. این مقاله در دو بخش ارائه می‌شود و از شما خواننده محترم دعوت می‌کنیم تا با بخش دوم مقاله نیز با ما همراه باشید.

روان‌شناسی نقاشی کودکان

کودکان نیز مانند بزرگسالان تحت تاثیر عواطفی همچون خشم، نفرت، غم، شادی، غرور و … قرار می‌گیرند با این تفاوت که در بیان احساسات خود عاجز هستند. کودک به درستی درک می‌کند که خشمگین است اما اگر از او بپرسیم که احساسش چیست، شاید نتواند با واژ‌ه‌ها احساس درونی خودش را بیان کند. همین عدم توانایی کودک در بیان و بروز احساساتش او را بیش از سایر گروه‌های سنی آسیب‌پذیر می‌کند. کودکان ممکن است طی بازی، کشیدن نقاشی و حتی در خواب احساسات درونی خود را آشکار کنند. از این رو والدین باید نسبت به راه‌های مختلف بروز احساسات در کودکان آشنایی کافی داشته باشند و بتوانند عواطف کودک را درک کنند و به موقع به آن پاسخ مناسب بدهند. گاهی ممکن است خشم فرو خورده کودک بدل به یک واکنش آسیب‌زا شود و ممکن است کودک خشمگین به خودش و یا اطرافیان‌شان صدمه بزند. بازی کردن، درست کردن کاردستی، نقاشی کردن و نواختن ساز و … از جمله مواردی هستند که کودک طی آن می‌تواند هیجانات خود را تخلیه کند.

تیم متخصص پینو بیبی طی دو مقاله به هم پیوسته قصد دارد تا شما را با اصول اولیه تفسیر نقاشی کودک آشنا کند. همین ابتدا باید اذعان کنیم که تفسیر روان‌شناسانه نقاشی کودکان کار ساده‌ای نیست و پیچیدگی‌های بسیاری دارد اما شما والدین و مربیان عزیز می‌توانید با استفاده از برخی سرنخ‌ها به درونیات و احساسات کودک پی ببرید. گاهی تنها راه فهمیدن عواطف و احساسات کودک بررسی نقاشی‌های اوست، شاید شما به عنوان والدین و یا مربی کودک سعی کرده باشید که با او صحبت کنید و از او بخواهید تا در مورد احساساتش با شما صحبت کند اما ممکن است کودک تمایلی به انجام این کار نداشته باشد و یا اساساً توانایی گفتگو کردن درباره عواطف و احساساتش را نداشته باشد. معمولاً روان‌شناسان برای ورود به دنیای پیچیده کودکان به دو طریق عمل می‌کنند یکی ارزیابی و تماشای نحوه بازی کردن کودک و دیگری تفسیر نقاشی‌های او.

خوشبختانه همه کودک کم یا بیش به کشیدن نقاشی علاقه‌مند هستند و در اکثر موارد از نقاشی برای بیان و ابراز احساسات خود استفاده می‌کنند. تشویق کردن کودکان به کشیدن نقاشی یک روش موثر برای نفوذ به دنیای اسرارآمیز کودکان است. نقاشی کردن خلاقیت کودکان را بالا می‌برد و به آن‌ها در ابراز وجود کردن و بیان عواطف‌شان کمک شایانی می‌کند.

شاید به نظر شما خط خطی‌های کودک‌تان مفهوم خاصی نداشته باشد اما همین خط خطی‌ها بیانگر دنیای درون کودک‌تان است و آنچه او بدن می‌اندیشید را برملا می‌سازد.  

چرا روان‌شناسی نقاشی کودکان اهمیت دارد؟

همانطور که اشاره کردیم کودکان ممکن است درک درستی از واژگانی مانند عصبانیت، شرمساری، اندوه، تنفر و … را نداشته باشند اما این بدان معنا نیست که این احساسات را درک نمی‌کنند. نقاشی کشیدن به کودکان این امکان را می‌دهد که تنفر خود را از یک شی یا شخص بر روی کاغذ به نمایش بگذارند و شاید اگر از او بخواهید که در مورد چیزی که کشیده است توضیح دهد قادر به بیان نباشد و نتواند به صورت شفاهی احساساتش را ابراز کند. هنر ابزار خوبی برای ابراز احساسات است و ساده‌ترین و در دسترس‌ترین شیوه ابراز هنری نقاشی است. شیوه نقاشی کشیدن کودک، آن چه که نقاشی می‌کند (سوژه انتخابی)، رنگی که انتخاب می‌کند و این که حتی کجای صفحه نقاشی می‌کند و چقدر از پهنای کاغذ را مورد استفاده قرار می‌دهد، می‌تواند اطلاعات ارزشمندی را درباره درونیات او در اختیار شما والدین و مربیان عزیز قرار دهد.

امروزه از نقاشی کشیدن به عنوان یک ابزار برای درمان و معالجه مشکلات روحی افراد استفاده می‌شود. بسیاری از روان‌شناسان به والدین و مربیان کودکان اوتیسم پیشنهاد می‌کنند تا از طریق نقاشی کشیدن با آن‌ها ارتباط برقرار کنند و به دنیای درون آن‌ها راه یابند. 

به یاد داشته باشید که دایره واژگان کودکان محدود است و او برای بیان آنچه در ذهن دارد هنوز توانایی کافی را کسب نکرده است و ارتباط کلامی فقط بخش ناچیزی از تعامل او با دنیای اطراف است. با تجزیه و تحلیل نقاشی کودکان ممکن است درک عمیق‌تری از وضعیت روحی، روانی و شخصیت کودک حاصل شود. تفسیر نقاشی کودکان به والدین و مربیان این امکان را می‌دهد که موقعیت‌های استرس‌زا، ناراحت کننده و آزار دهنده در ارتباط با کودک را کشف کنند و از بروز آن‌ها جلوگیری کنند. والدین باید در نظر داشته باشند که ارتباط کلامی فقط ۱۰ درصد از توانایی انسان‌ها در برقراری تعامل و ارتباط را شامل می‌شود و از این رو کسب آگهی در خصوص سایر اشکال ارتباطی به خصوص به هنگام برقراری ارتباط با کودک از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. از زمانی که کودک به سنی می‌رسد که قادر است مداد را در دستش بگیرد و روی کاغذ خط بکشد، نقاشی کشیدن می‌تواند یکی از روش‌های مهم برای برقراری ارتباط و درک تفکرات او باشد.

بررسی نقاشی کودکان می‌تواند روش مناسبی برای درک ذهنیت کودک باشد. بنابراین توصیه می‌شود تا والدین ابزارهای نقاشی کردن مانند دفتر نقاشی، مداد، مداد رنگی، آبرنگ، پاستل، کتاب‌های رنگ‌آمیزی و غیره را در اختیار کودک قرار دهند تا او بتواند ضمن بروز خلاقیت، سرگرمی و تفریح، احساسات خود را نیز ابراز کند. یادتان باشد کودک هنگام نقاشی چیزهای جدید نیز یاد خواهد گرفت و نقاشی کردن برای او نوعی تجربه کردن است به همین خاطر است که متخصصان معتقدند باید ابزارهای مختلف در اختیار کودک قرار داد تا شیوه‌های مختلف نقاشی کردن را تجربه کند و خلاقیتش را بروز دهد. نقاشی کشیدن برای کودکان راهکار مناسبی برای بیان استرس و یافتن تسکین در زمان‌های سخت است.

تفسیر نقاشی کودکان و مفهوم طرح‌های مختلف

کودکان با هر نوع روحیه و شخصیتی از نقاشی کشیدن لذت می‌برند و بی‌شک هر کودکی در مواجه با یک کاغذ و قلم اولین واکنش طبیعی که خواهد داشت کشیدن نقاشی است ولو این نقاشی در حد خط خطی کردن کاغذ باشد. کودکان با کشیدن نقاشی احساساتی که قادر به بیان آن‌ها نبوده‌اند را ابراز می‌کنند، آن‌ها با نقاشی کردن ترس، غم‌، شادی، رویا، انزجار، امید و کابوس‌های خود را بیان می‌‌کنند. کودکان طی فرایند نقاشی کشیدن دیدگاه خود را نسبت به دنیای اطراف و جهان پیرامون‌شان به نمایش می‌گذارند. همانطور که اشاره شد نقاشی پل ارتباطی کودک با دنیای بیرون و به خصوص دنیای بزرگترهاست و خلق آثار هنری توسط کودک نمایانگر شخصیت درونی اوست. بسیاری از روحیات کودکان طی بررسی نقاشی‌ها،کاردستی‌ها و بازی‌های او کشف خواهد شد.

اکثر والدین به موضوع تفسیر نقاشی کودکان علاقه زیادی دارند و به دنبال کشف اسرار نهفته در نقاشی‌های کودکان هستند اما باید توجه داشت که همه نقاشی‌های کودک الزاماً معنی و مفهوم خاص و پیچیده‌ای ندارد و گاهی کودک تنها از روی سرگرمی یا تحت تاثیر انیمیشنی که دیده است ممکن است چیزی را نقاشی کند. اساساً آنالیز و ارزیابی نقاشی‌های کودک کار ساده‌ای نیست و تنها با یک نقاشی نمی‌توان به روحیات کودک پی برد. والدین و مربیان باید برای کشف و ریشه‌یابی رفتارهای کودک و بررسی واکنش‌های او از تمامی پل‌های ارتباطی موجود بهره ببرند که تفسیر نقاشی تنها یکی از این روش‌هاست. از این رو والدین در نقاشی کودک نباید به دنبال پی بردن به تمامی احساسات کودک باشند؛ گاهی بهتر است از کودک بخواهیم تا درباره نقاشی که کشیده است توضیح دهید، در خلال توضیح و تشریح آن چه که کشیده است می‌توان به بخشی از احساسات او پی برد.

مراحل ترسیم و کشیدن نقاشی در سنین مختلف کودکی

کودک از لحظه‌ای که می‌تواند مداد در دست بگیرد، می‌تواند نقاشی بکشد. کشیدن نقاشی به این مفهوم نیست که کودک تصاویر واضح و مشخصی را روی کاغذ ترسیم کند. گاهی ممکن است کودک روی صفحه خطوطی را ترسیم کند که از نظر ما کاملاً بی‌معنی است اما اگر از کودک بخواهیم که در مورد آن چه که کشیده است برای ما توضیح دهد ممکن است کودک در حد یک داستان کودکانه درباره نقاشی که کشیده است توضیحاتی ارائه کند. به طور کلی نقاشی کردن کودکان دارای سه مرحله می‌باشد: خط خطی کردن، نقاشی ساده و طراحی کردن

خط خطی کردن: از دو تا چهار سالگی

کودک از سن دوسالگی قادر است تا مداد در دست بگیرد و روی کاغذ خطوطی را ترسیم کند. شاید این خطوط از نظر بزرگترها بی‌معنی و بی‌هدف باشند اما همیشه خط خطی‌های کودک بی‌هدف نیست و گاهی اوقات کودک در نقاشی‌های خود واقع‌گرایی مستحکم و قوی ایجاد می‌کند و این بدان معناست که ممکن است خط خطی‌های کودک تصویر ذهنی او از یک واقعیت بیرونی مانند مادر، پدر، خانه، ماشین، اسباب‌بازی و غیره باشد.

نقاشی ساده و نمایه‌های ابتدایی: از چهار تا هفت سالگی

مهارت‌های دست‌ورزی و استفاده ظریف از انگشتان طی تجربیات چهار سال اول زندگی به مرور تکامل پیدا می‌کند. کودک به نقاط عطف رشد بیشتری دست پیدا می‌کند و فهم او از جهان اطراف و محیط پیرامونیش گسترده‌تر می‌شود. لذا از چهار سالگی به بعد کودک قادر خواهد بود که تصاویر ساده‌ای را روی کاغذ ترسیم کند. به عنوان مثال می‌تواند درخت، خانه، حیواناتی مانند پرنده، گربه و سگ، گل، چهره، ماشین، خورشید و نظایر آن را روی کاغذ به تصویر بکشد. در این مرحله نقاشی کودک فاقد جزئیات است. معمولاً در سنین ۶ تا ۷ سالگی کودکان ابتدا یک نقاشی کلی می‌کشند و سپس ممکن است جزئیاتی را به نقاشی خود اضافه کنند. مثلاً ممکن است یک آدم بکشد و سپس روی لباس آدمی که ترسیم کرده‌ دکمه یا جیب هم نقاشی کند و یا ابتدا یک خانه بکشد و سپس روی دیوار خانه، پنجره نیز نقاشی کند و یا در اطراف خانه گل و درخت بکشد. 

طراحی کردن: هفت سالگی به بعد

تقریباً با اتمام هفت سالگی و ورود کودک به دبستان نگرش او به دنیای پیرامونش گسترده‌تر و تکامل یافته‌تر می‌شود. کودک بسیاری از مفاهیم را درک می‌کند و قادر است تا ذهن خود را روی یک موضوع متمرکز کند. حتی می‌تواند در چندین مرحله نقاشی خود را تکمیل کند، معمولاً در این سن کودک از رنگ‌ها به درستی و در جای مناسب خودش استفاده می‌کند و تصاویر واقعی‌تر هستند. به نوعی کودک از هفت سالگی به بعد می‌تواند از فاز کشیدن نقاشی به فاز طراحی وارد شود. حتی او قادر است تا موضوع خاصی را برای نقاشی انتخاب کند و تمام جزئیات مربوط به آن را ترسیم کند. مثلاً اگر از او بخواهیم یک جنگل را ترسیم کند ممکن است نقاشی او جزئیات زیادی شامل انواع حیوانات، انواع مختلفی از درختان، گل‌ها و عناصر طبیعی دیگر را داشته باشد. در این مرحله جزئیات زیادی وجود دارد و کودک ممکن است از کلمات و علایم استفاده کند. نقاشی‌های کودک از هفت سالگی به بعد جزئیات، عمق و واقع‌گرایی بیشتری خواهند داشت. در نقاشی‌های کودکان هفت سال به بالا ممکن است جزئیات به قدری اهمیت پیدا کنند که کودک ساعتی را مشغول کشیدن نقاشی باشد و در نهایت بعد از اتمام کار ممکن است شما با چهره یک یا دو نفر در نقاشی او مواجه شوید مثلاً ممکن است کودک پدر بزرگ و مادر بزرگ خود را ترسیم کند و طی این ترسیم چین و چروک، خال، عینک و حتی سمعک پدر بزرگ و مادر بزرگش را نیز نقاشی کند. شاید از اشکال هوشمندانه مانند V برای پرندگان استفاده کنند. کودکان از هفت سالگی به بعد قادرند تا داستان نقاشی‌شان را برای دیگران بازگو کنند.

تفسیر نقاشی کودکان با دقت به کاراکتر کودک

تفسیر نقاشی کودکان کار ساده‌ای نیست و لازم است تا ابتدا شخصیت کلی کودک شناسایی و ارزیابی شود. تحلیل و تجزیه نقاشی کودک بدون شناخت کارکتر و شخصیت او کار دشواری است. باید توجه داشت واکنش‌ها، احساسات و رفتارهای کودک متاثر از بسیاری از عوامل هستند، ممکن است کودک شما از دیدن تصاویر دیناسورها به وجد بیاید اما کودک دیگری دچار وحشت شود. ممکن است کودکی به دلیل علاقه به یک تیم ورزشی (معمولاً‌ این علایق از فرد محبوب به کودک منتقل می‌شود) بی‌دلیل از یک رنگ خاص مدام استفاده کند مثلاً همه چیز را در نقاشی‌هایش قرمز کند؛ اگر شخصیت و علاقه احساسی او به تیم ورزشی‌اش را در نظر نگیریم ممکن است به این نتیجه برسیم که کودک سرشار از خشم است. گاهی ممکن است کودک تصویری از یک پلیس بکشد اما پلیس در نقاشی او شخصیت مثبتی نباشد و به جای آن که نشانه امنیت باشد ممکن است نشانه عدم احساس امنیت و یا حتی ترس باشد. کودکان ممکن است تحت تاثیر حوادث روزمره، داستان‌هایی که می‌شنوند، کارتون‌هایی که می‌بینند، اتفاقاتی که در محیط بازی برای آن‌ها رخ می‌دهد و … دستخوش احساسات آنی شوند از این رو باید برای ارزیابی شخصیت کودک مجموعه‌ای از نقاشی‌های او طی زمان‌های مختلف را مد نظر قرار داد.

چگونه به تحلیل و تفسیر نقاشی کودکان بپردازیم؟

از زمانی که کودک قادر می‌شود تا مداد را در دست بگیرد و روی کاغذ خط بکشد پل ارتباطی او با دنیای اطراف برقرار می‌شود و می‌توان با بررسی نقاشی او به درک درستی از احساسات و تفکرات او دست یافت. هر چه سن کودک بیشتر می‌شود توانایی او در ترسیم نقاشی هم بیشتر می‌شود و بدین ترتیب درک نقاشی او نیز آسان‌تر خواهد شد. درک نقاشی کودک در مراحل مختلف رشد ابزاری کارآمد برای والدین و مربیان است تا بتوانند به دنیای درون کودک راه یابند. اما باید به خاطر داشت همیشه نقاشی کودک برای بیان یک احساس یا عواطف نیست و گاهی نقاشی کشیدن کودک صرفاً برای سرگرمی است. گاهی اوقات نیز تحلیل و روان‌شناسی نقاشی کودک به شما این امکان را می‌دهد تا لایه عمیق‌تری از تفکر و احساسات او را شناسایی کنید. بهترین روش برای تفسیر نقاشی کودک این است که به کودک اجازه دهید تا درباره معانی تصاویری که ترسیم کرده است برای شما توضیح دهد. بهتر است از او بپرسید که آن چه کشیده است چیست و خودتان در مورد نقاشی او پیش‌داوری نکنید مثلاً به کودک نگویید که مردی که در تصویر کشیده است پدرش است از او بپرسید مردی که در نقاشی کشیده چه کسی است؟ ممکن است او تصویر مربی ورزشی خود را نقاشی کرده باشد و شما از روی نقاشی دریابید که کودک نظر مساعدی درباره این شخص ندارد در این صورت می‌توانید دورادور رفتار، کنش و واکنش کودک و مربی او را تحت نظر قرار دهید و در صورت نیاز حتی مربی او را عوض کنید.

از شما خواننده محترم دعوت می‌کنیم تا با قسمت دوم این مقاله جذاب با ما همراه باشید. در بخش دوم مقاله مطالب زیر را مطالعه خواهید کرد:

• نقاشی کودک چه احساساتی را منعکس می‌کند؟
• قوانین کلی در تفسیر نقاشی کودکان چیست؟
• برداشت اولیه از روان‌شناسی نقاشی کودکان
• استفاده از رنگ‌ها
• استفاده بیش از حد از یک رنگ
• کامل یا ناقص بودن طرح
• مکان‌هایی از صفحه که کودک نقاشی را شروع می‌کند
• موقعیت ترسیم تصاویر در صفحه
• اندازه و ابعاد تصاویر ترسیم شده
• تفسیر عناصر موجود در نقاشی مانند خان، خورشید، گل، هیولا، حفره و …
• پیش‌بینی شخصیت کودک بر اساس جزئیات نقاشی
• نقش جنسیت کودک در شیوه کشیدن نقاشی و انتخاب رنگ