چه عواملی باعث تولد نوزادان دو قلو و چند قلو می‌شود؟
گاهی در فرآیند بارداری به جای این که والدین صاحب یک نوزاد شوند، ممکن است صاحب دو و یا حتی تعداد بیشتری فرزند شوند، به چنین پدیده‌ای چندقلوزایی گفته می‌شود. عوامل متعددی در بروز این پدیده نقش دارند، تیم پینو بیبی در این مقاله به بررسی عوامل موثر در چند قلوزایی پرداخته است تا شما خواننده محترم با این پدیده بیشتر آشنا کند. تا انتهای مقاله با تیم پینو بیبی همراه باشید و نظرات خودتان را در انتهای مقاله با ما و دیگر خوانندگان به اشتراک بگذارید.
عوامل موثر در چندقلو زایی
تقریباً از بین هر ۸۰ تا ۹۰ زایمان یکی از آن‌ها به دوقلویی ختم می‌شود. میزان حاملگی در دوقلوها به طور واقعی از این میزان نیز بیشتر است زیرا احتمال سقط حنین در حاملگی‌های چندقلویی بسیار بالاتر است. گاهی اوقات ممکن است در خانواده‌ای چندین بار زایمان دوقلویی اتفاق بیفتد. یک زن اهل سیسیل یازده جفت دوقلو به دنیا آورد که آخرین این دوقلوها در سال ۱۹۴۷ به دینا آمدند. در گذشته دوقلوها نشانه‌ای از خدایان بودند. در افسانه‌های باستانی یونان صورت فلکی کاستروپالو نمادی از دوقلوها بودند.
اصولاً به اگر تعداد جنین در بدن زن بیش از یکی باشد در واقع چندقلو زایی اتفاق می‌افتد منتهی امروزه دوقلوزایی و چندقلوزایی را تفکیک می‌کنند. اما از منظر علمی، وجود بیش از یک جنین در رحم زن را چندقلویی می‌نامند بنابراین اگر همزمان دو یا چند جنین در رحم شروع به رشد کنند، این پدیده را چندقلوزایی می‌گویند. گاهی اوقات قل‌ها شبیه هم هستند و به این قل‌ها همسان می‌گویند و گاهی قل‌ها از نظر ظاهر و حتی جنسیت متفاوت از یکدیگر هستند که این قل‌ها را ناهمسان می‌گویند.
علت شکل‌گیری قل‌های همسان و ناهمسان
علت شکل‌گیری قل‌های همسان و ناهمسان را باید در زمان تشکیل سلول تخم (زیگوت) جستجو کرد.
- در نوع همسان یک تخمک و یک اسپرم در شکل‌گیری سلول تخم نقش دارد، در اصلاح این قل‌ها تک تخمکی هستند؛ در این شرایط این سلول تخم به دو قسمت تقسیم شود و دوقلوزایی اتفاق می‌افتد. این قل‌ها همسان هستند در جنسیت و ظاهر شباهت بسیار زیادی دارند. گاهی یکی از تخمک‌های بارور شده بعد از این که تقسیم شد دو سلول را پدید میآورد و یکی از سلول‌ها دوباره تقسیم می‌شود و به این ترتیب سه قلوزایی اتفاق می‌افتد چنانچه تقسیمات ادامه داشته باشد چندقلوزایی اتفاق می‌افتد. از آنجا که یک تخمک و یک اسپرم در تشکیل هسته اولیه سلول تخم نقش داشته‌اند این چندقلوها همسان هستند. چون منشا زنتیکی یکسانی داشته‌اند جنسیت همه قل‌ها یکسان است یعنی همه آن‌ها دختر و یا همگی پسر هستند. البته این چندقلوزایی همسان از هر ۱۰۰۰ مورد تولد سه تا چهار مورد را به خود اختصاص می‌دهند.
- در نوع غیرهمسان دو تخمک با دو اسپرم لقاح می‌یبند و در حقیقت دو سلول تخم تشکیل می‌شود و چون دو اسپرم متفاوت با دو تخمک متفاوت ترکیب می‌شوند. اختلاف بین رویان‌های تشکیل شده زیاد است و گاهی آنچنان در ظاهر تفاوت دارند که اصلاً شباهتی به دوقلوها ندارند و گاه جنسیت متفاوت هم دارند. البته پیش فرض و تخمین‌ها نشان می‌دهد همواره یک تخمک در هر دوره سیکل زنانه از تخمدان آزاد می‌شود. اما گاهی بیش از یک تخمک از تخمدان آزاد می‌شود. از آنجا که تعداد اسپرم‌ها زیاد است هر تخمک با یک اسپرم متفاوت بارور می‌شود. در این حالت ماده وراثتی موجود در هر یک از فرزندان با یکدیگر متفاوت خواهد بود. البته این چندقلویی ناهمسان بیشتر از چندقلویی همسان قابل مشاهده است.
- موارد خاص چندقلوزایی نیز وجود دارد برای مثال یک مادر و چندین پدر. در مواردی که اصول اخلاقی مطرح نیست. ممکن است یک زن در روز آزاد شدن تخمک و چند روز قبل از آن دو یا چند تخمک آزاد شده داشته باشد. هر یک از تخمک‌ها در زمان‌های مختلف، توسط اسپرم مردان متفاوت بارور شود. بنابراین قل‌های با پدران متفاوت ایجاد می‌شود که ماده وراثتی آن‌ها بسیار بسیار متفاوت از یکدیگر خواهند بود.
علل چندقلوزایی
در خصوص دلایل تشکیل چندقلوهای همسان و ناهمسان در بالا صحبت شد. اما علت این‌که چرا این اتفاق رخ می‌دهد که یک سلول تخم تشکیل شده تقسیم شود و یا چندین تخمک آزاد شود جای بحث دارد زیرا این‌های وقایعی نیستند که در تمامی بارداری‌ها رخ بدهند. از این رو لازم است تا دلایلی که باعث تشدید این فرایند می‌شوند، بررسی شوند. زیرا برخی تمایل دارند تا در طی یک زایمان به میزان فرزندان مورد نظر خود برسند و برعکس تعدادی از زنان و همسرانشان از این‌که یکدفعه صاحب تعدادی فرزند شوند وحشت دارند و آمادگی پذیرش بیش از یک نوزاد را از لحاظ مالی و روحی ندارند.
تشخیص بالینی بارداری چندقلویی
آبستنی دو یا چندقلویی با سونوگرافی مشخص می‌شود. تصاویر مخابره شده از رحم تعداد حنین‌ها را مشخص می‌کند ولی ممکن است در سونوگرافی؛ بارداری را چندقلویی تشخیص دهند اما با ادامه روند رشد جنین، همه به یک رویان تبدیل شوند که این روند سندروم «قل ناپدید شده» معروف است. هنوز علت این امر شناخته نشده است و گاه باعث ناراحتی و سردرگمی والدین می‌شود.
نشانه‌های آبستنی چندقلویی
در هر زن بارداری بعد از گذشت مدت زمانی علائم و نشانه‌های خاص و ویژه‌ای از حاملگی را دارد. مسلماً بارداری چندقلویی نیز دارای علائم مشابه است ولی شدت نشانه‌ها و علائم بارداری بیشتر است.
- بیش از حد بزرگ شدن رحم
- اشتها زیاد
- افزایش حالت ناخوشی صبحگاهی
- اضافه وزن بیش از حد در ابتدایی آبستنی
- حرکات همزمان چندین جنین در محوطه شکمی
عوامل تشدیدکننده بارداری چندقلویی
پژوهشگران به بررسی این موضوع پرداختند که چه عواملی باعث می‌شود که در طی یک آبستنی دوقلویی و یا چندقلویی رخ بدهد زیرا شناخت عوامل بروزه یک پدیده کمک می‌کند تا شرایط کنترلی بیشتری برای یک فرایند داشته باشیم. در مورد این مسئله هم این نکته قابل تعمیم است. دانستن این که چه عواملی در رخداد پدیده چندقلوزایی اثر دارد می‌تواند به والدین کمک کند تا برنامه بهتری برای برخورد با این پدیده را داشته باشند و چنانچه تمایلی به داشتن چندقلو ندارند عواملی که مانع این پدیده می‌شوند را محدود کنند. یافته‌های پژوهش‌های علمی عوامل ذیل را در بارداری چندقلویی موثر می‌داند.
- وارثت و سوابق خانوادگی: در برخی خانواده‌ها سابقه چندقلویی از سایر خانواده‌ها بیشتر است. احتمال چندقلوزایی در خانواده‌‌هایی که در بستگان نزدیک آن‌ها دوقلوهای ناهمسان وجود دارد می‌تواند باعث بارداری‌های دوقلویی یا چندقلویی در آن خانواده شود زیرا نشان می‌دهد که زنان آن خانواده احتمالاً بیش از یک تخمک را آزاد می‌کنند. این احتمال را برای خانواده‌های با دوقلوهای همسان نمی‌توان تخمین زد زیرا در مورد این دوقلوها یک تخمک بارور شده توسط اسپرم به دو قسمت تقسیم می‌شود. همچنین مردان در این خانواده‌ها نیز به احتمال زیاد اسپرم‌های کافی و قوی برای باروری بیش از یک تخمک را دارند. وجود سابقه خانوادگی در خانواده بانوی باردار احتمال بارداری چندقلویی را افزایش می‌دهد.
- سن بارداری مادر: در سنین بالا احتمال آبستنی چندقلویی زیادتر است، در زنان بیش از ۳۵ سال احتمال دوقلو یا چندقلوزایی افزایش می‌یابد. زیرا سطح ترشح هورمون‌های تحریک کننده فولیکول‌ها با افزایش سن بیشتر می‌شوند. این هورمون‌ها باعث رشد تخمک‌ها قبل از آزادسازی آن‌ها در فضا رحم می‌شوند. افزایش سن زن باعث می‌شود فعالیت فولیکول‌ها افزایش داشته و در نتیجه گاه دو یا چند تخمک آزاد می‌شود که پیامد ان دو یا چند قلوزایی است.
- زایمان‌های زیاد: در زنانی که در بارداری‌های قبلی چندقلوزایی داشته‌اند احتمال چندقلوزایی در آبستنی‌های بعدی افزایش می‌یابد.
- داروهای باروی و تحریک کننده تخمک‌گذاری: چنانچه زنانی مشکلات باروی داشته‌اند و پزشک برای آن‌ها داروهایی برای تقویت باروری تجویز کرده است، احتمال چند قلوزایی در آن‌ها زیاد می‌شود. این داروها در IVF نیز ممکن است تحویز شود، از اثرات این داروها این است که ممکن است بانوی باردار چند قلو آبستن شود. این داروها افزایش هورمون‌های بدن زن است که باعث تخمک‌گذاری بیشتر می‌شود. مصرف این داروها احتمال بارداری چندقلویی را نیز افزایش می‌دهند. مصرف داروهایی مانند کلومید، لتروزول و سایر داروهای کمک باروری و تحریک کننده‌ی آزادسازی تخمک احتمال بارداری دوقلو و یا چندقلو را شدت می‌دهد.
- استعمال داروهای ضد بارداری: گرچه داروهای ضد بارداری تا ۹۹ درصد برای جلوگیری از بارداری است، گاه در ماه‌های اول پس از قطع مصرف این داروها میزان چندقلوزایی افزایش می‌یابد. همچنین مصرف نامنظم این داروها شانس بارداری چندقلویی را افزایش می‌دهد.
- وزن زن: بارداری با افزایش وزن همراه است و این طبیعی است اما اگر مادر قبل از باردرای اضافه وزن داشته باشد مشکلات او افزایش می‌یابد. زنانی که دارای اضافه وزن زیادی هستند و شاخص توده بدنی آن‌ها بیش از ۳۰ است احتمال چندقلوزایی در آن‌ها بیشتر است زیرا میزان چربی بالا مقدار استروژن را افزایش می‌دهد که باعث تحریک بیشتر تخمدان‌ها می‌شود و این امر گاه باعث آزاد شدن بیش از یک تخمک در طی سیکل ماهانه می‌شود.
- قد زنان: در زنان قدبلند احتمال آبستنی چندقلویی بیشتر است. البته دلیل مشخصی برای این موضوع ارائه نشده است. ولی برخی پژوهشگران معتقد هستند که این زنان تغذیه بهتری دارند لذا قد بلندتری دارند بنابراین شانس بارداری چندقلویی بالاتری دارند.
- نژاد: احتمال آبستنی در زنانی با نژاد آفریقایی – امریکایی نسبت به زنان هندی و اروپایی بیشتر است. زنان آسیایی در این میان از شانس کمتری برای آبستنی چندقلویی برخوردار هستند.
- رژیم غذایی: نتایج یک پژوهش نشان داد که مصرف لبنیات شانس بارداری دو یا چند قلویی را افزایش می‌دهد. دلیل اصلی آن مشخص نیست زیرا پژوشگران معتقد هستند که در مادرانی که شیر و یا دوغ مصرف کرده‌اند میزان چندقلوزایی بیشتر دیده شده است زیرا هورمون‌های رشدی موجود در شیر گاو بر سطح هورمون‌های انسان اثرگذار است. برخی معتقد هستند لبنیات باعث افزایش سطح ترشح انسولین در بدن زن آبستن می‌شود که این امر باعث آزادسازی تخمک‌های بیشتر از تخمدان شده و احتمال باروری با اسپرم‌ها بالا رفته در نتیجه احتمال چندقلوزایی نیز افزایش خواهد یافت. از طرفی در زنانی که گیاهخوار هستند شانس باروری چندقلویی با کاهش روبه‌روست. در زنان مصرف سیب‌زمینی شیرین باعث تحریک تخمک‌گذاری می‌شود که این امر نیز میزان بارداری چندقلویی را افزایش می‌دهد. همچنین مردانی که جهت افزایش قدرت جنسی خود صدف، غلات، جوانه گندم و … مصرف می‌کنند نیز شانس بارداری چندقلویی را افزایش می‌دهند زیرا اسپرم‌های آن‌ها قدرت تحرک بالاتیر دارند و شانس زنده‌مانی بیشتری نیز دارند.
- شیردهی: زنانی که در دوران شیردهی هستند و مقاربت و نزدیکی دارند احتمال بارداری مجدد و آن هم از نوع چندقلویی در آن‌ها بالاتر است. گرچه شیردهی در ۶ ماه اول بارداری خودش یک مهارکننده آبستنی است؛ با این حال احتمال بارداری چندقلویی در این زنان ۱/۱ درصد بیشتر از زنانی است که به فرزندان خود شیر نمی‌دهند.
- آبستنی در فصول گرم: بررسی‌ها نشان می‌دهد مقاربت در فصول گرم سال میزان بارداری دوقلویی همسان را افزایش می‌یابد. احتمالاً این افزایش دمای محیط در فصول گرم احتمال تقسیم یک تخمک بارور شده را افزایش می‌دهد.
- روش‌های لقاح مصنوعی: انواع لقاح مصنوعی مانند IVF و IUI از روش‌های رایج جهت درمان ناباروری هستند. در این روش‌ها برای این‌که شانس باروری را بالا ببرند، تعداد زیادی تخمک بارور شده به رحم زن منتقل می‌شود و گاه بیش از یک تخمک موفق به ادامه روند رشد و تکامل خود می‌شوند. امروزه روش‌ها و داروهای نازایی پیشرفت کرده است تا این احتمال کاهش بیابد. در مورد زنانی که قبلاً از روش‌های IVF و IUI استفاده کرده‌اند شانس آبستنی چندقلویی بالا است.
خطرات و چالش‌های آبستنی دو یا چندقلویی
بارداری یک فرایند پرریسک و مخاطره‌آمیز برای سلامت مادر و جنین است. در مواردی که این بارداری دو قلو و یا چندقلو است مسلماً زن آبستن و جنین‌های درون رحم او در معرض اثرات و عوارض بیشتری هستند. از مهمترین عوارض بارداری‌های چندقلویی می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- زایمان زودرس، تولد نوزادان نارس
- فشار خون بالا
- دیابت بارداری
- مسمومیت بارداری
- تولد نوزادان با وزن کم
- احتمال ابتلا قل‌ها به اوتیسم
- مرده‌زایی
- پره‌اکلامپسی و تشنج
- ناهنجاری‌های مادرزادی
- ناهنجاری‌های اکتسابی
توصیه‌های برای زنان باردار چندقلویی
مسلماً رعایت یک سری نکات به زنان باردار کمک می‌کند تا زایمان راحت‌تری داشته باشد. رعایت این نکات سلامت بانوی باردار و جنینش را تضمین می‌کند. در مورد زنان باردار چندقلویی رعایت نکات ذیل راه‌گشا و کمک کننده در مسیر سلامت مادر و جنین است.
- زنان باردار چندقلویی به مراقبت متداوم و منظم و مراجعه روتین به متخصص زنان و زایمان نیاز دارند.
- به این بانوان مصرف بیشتر اسید فولیک توصیه می‌شود زیرا زنانی که چندقلو باردار هستند بیشتر دچار فقر آهن می‌شوند. اسید فولیک در منابع غذایی نظیر کلم بروکلی، بامیه، لوبیا چیتی، مارچوبه، کاهو، تخمه‌ی آفتابگردان، پنیر، خرما، تخم‌مرغ و قارچ و … یافت می‌شود.
- مصرف ویتامین‌ها زیر نظر پزشک، چون سلامت و عملکرد درست بدن زن باردار بر سلامت جنین‌ها نیز اثر می‌گذارد.
- تهوع و ناخوشی صبحگاهی در بارداری چندقلویی به خصوص در سه ماه اول حاملگی بیشتر است؛ راهکارهای که برای بهبود این عارضه در مقاله غداهای ممنوعه بارداری و ویار حاملگی ذکر شده است که با به کار بستن آن‌ها مدیریت این عارضه برای بانوی باردار آسان‌تر خواهد شد.
- با توجه به وجود جنین در محوطه شکمی زن باردار؛ کمر درد، درد لگن و دل درد امری اجتناب‌ناپذیر است اما در زنانی که بارداری بیش از دو یا چند قلو دارند این امر شدیدتر است. لذا ورزش‌ها و تغذیه‌های مناسب برای این زنان توضیه می‌شود.
- افزایش وزن در زنانی با بارداری چندقلویی بیشتر از زنان باردار دیگر است بنابراین این زنان باید تحت نظر پزشک مراقب وزن خود باشند و بیشتر غذاهایی مقوی مصرف کنند که چاق کننده نباشند.
- لکه بینی در دوران بارداری چندقلویی بیشتر است. این لکه‌بینی دلیلی بر سقط جنین نیست اما در زنان باردار چندقلویی باید لکه بینی جدی‌تر پیگیری شود. اگر همراه با لکه‌بینی گرفتگی عضله و لخته‌های خون مشاهده شد و یا بانوی باردار خونریزی داشت نیاز است تا فوراً به پزشک مراجعه شود.
- ورزش‌های سبک به نشاط زن باردار کمک می‌کند و بر سلامت جسم و روح اثر مثبتی خواهد داشت اما از انجام ورزش‌های سنگین باید در دوران بارداری باید اجتناب کرد این موضوع به خصوص برای زنانی که آبستنی چندقلویی را تجربه می‌کنند از اهمیت بیشتری برخوردار است زیرا احتمال زایمان زودرس و سقط جنین‌ها را بالا می‌برد. چنین بانوانی باید میزان ورزش خود را در سه ماه دوم کاهش دهند. باید از انجام ورزش‌های که باعث فشار بر ناحیه شکم می‌شود پرهیز شود. شنا، کگل، دوچرخه ثابت، پیاده‌روی در سطح صاف و مداوم و یوگای بارداری برای این بانوان مناسب می‌باشد.