بیماری صبحگاهی یا تهوع صبحگاهی چیست و چگونه درمان می‌شود؟
معمولاً عموم مردم یکی از اولین نشانه‌های بارداری بانوان را بروز حالت تهوع و استفراغ می‌دانند. حالت تهوع در دوران بارداری معمولاً صبح‌ها بیشتر است از این رو به آن بیماری صبحگاهی می‌گویند. این عارضه یکی از عوارض رایج و کم‌خطر دوران بارداری است که مانند بسیاری دیگر از عوارض بارداری بعد از مدتی به خودی خود برطرف می‌شود و جای نگرانی نیست. بیماری صبحگاهی نیز مانند سایر عوارض آزاردهنده بارداری قابل کنترل است و می‌توان با رعایت چند نکته حالت تهوع را کاهش داد. در این مقاله به علل ایجاد بیماری صبحگاهی و راهکارهای مقابله با آن خواهیم پرداخت.
تهوع صبحگاهی در دوران بارداری
دوران بارداری گرچه یکی از شیرینترین و بهترین دوران زندگی بانوان است اما با درد و ناراحتی‌های فراوانی برای بانوان همراه است. تقریباً از لحظه شروع بارداری در هر مرحله بانوی باردار با ناراحتی‌های مختلفی روبه‌روست. یکی از رایج‌ترین این مشکلات حالت تهوع است که گاهی با ویار بارداری همراه است و گاهی نیز با شروع روز و در اول صبح، موجب ناراحتی و رنجش بانوان حامله را سبب می‌شود. به طور کلی حالت تهوعی که در ابتدای روز برای بانوان باردار رخ می‌دهد را تهوع صبحگاهی، بیماری صبحگاهی و یا استفراغ بارداری نامیده می‌شود. گاهی بیماری صبحگاهی با ویار بارداری اشتباه گرفته می‌شود، البته در اکثر مواقع ویار با حالت تهوع همراه است اما همیشه ویار با حالت تهوع و استفراغ همراه نیست و گاهی فقط میل شدید به خوردن برخی مواد خوراکی یا حتی غیرخوراکی است. حالت تهوع آن هم در ابتدای روز می‌تواند بسیار آزاردهنده باشد اما بعد از مدتی برطرف خواهد شد. در این مقاله به علل ایجاد حالت تهوع صبحگاهی خواهیم پرداخت و راهکارهای برای مقابله با این عارضه ارائه خواهد شد.
علل ایجاد حالت تهوع و استفراع در دوران حاملگی
علت اصلی بروز حالت تهوع در دوران بارداری مشخص نیست اما برخی محققان اعتقاد دارند که تغییرات فیزیولوژیک بدن عامل اصلی ایجاد این احساس در بانوان باردار است. تغییر در سطح ترشح هورمون‌ها، فعل و انفعالاتی که به واسطه حاملگی در بدن خانم باردار رخ می‌دهد، تغییرات شدید در سطح ترشح هورمون‌ها، انقباضات ماهیچه‌ها محوطه شکمی و لگن و بسیاری از عوامل ممکن است در ایجاد حالت تهوع در بانوان مؤثر باشد. برخی از علل احتمالی ایجاد حالت تهوع در دوران حاملگی عبارتند از:
افزایش سطح ترشح هورمون گنادوتروپین جفتی انسانی یا HCG: این هورمون فقط در دوران حاملگی ترشح می‌شود. بعد از لقاح و تشکیل سلول تخم و پس از لانه‌گزینی زیگوت در دیواره رحم، هورمونی از جفت ترشح می‌شود که به آن گنادوتروپین جفتی انسانی گفته می‌شود و وظیفه آن تغذیه جنین است. میزان ترشح این هورمون تقریباً هر ۷۲ ساعت، ۲ برابر می‌شود و در هفته هشتم بارداری به اوج خود می‌رسد. از آنجا که تهوع صبحگاهی در هفته‌های اول بارداری بیشتر است برخی محققان معتقدند تهوع صبحگاهی با ترشح این هورمون در ارتباط است. استدلال دیگری که در این خصوص به آن استناد می‌شود این است که با افزایش سطح ترشح این هورمون، میزان بروز عارضه بیماری صبحگاهی نیز بیشتر می‌شود. از طرفی حالت تهوع در مادران بارداری که چندقلو حامله هستند و سطح ترشح هورمون گنادوتروپین جفتی در آن‌ها زیادتر است، بیشتر و شدیدتر می‌باشد.
افزایش سطح ترشح هورمون استروژن: یکی دیگر از هورمون‌هایی که در طی دوره حاملگی سطح ترشح آن به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد، هورمون جنسی استروژن است. این هورمون در ماه‌های اول بارداری بیشتر ترشح می‌شود و حالت بیماری صبحگاهی نیز در ماه‌های اولیه حاملگی زیاد است.
افزایش حس بویایی و حساسیت نسبت به بوهای مختلف: در مقاله مربوط به ویار حاملگی توضیح دادیم که گاهی بوی برخی مواد (خوراکی یا غیرخوراکی) می‌تواند منجر به حالت تهوع در بانوان باردار شود. گاهی بوی عطر، یا بوی یک غذا و حتی بوی بدن همسر ممکن است باعث ایجاد احساس دل‌بهم‌خوردگی و حالت تهوع در بانوان شود. برخی تصور می‌کنند ممکن است حالت تهوع در بانوان باردار فقط با استشمام بوهای تند و یا زننده ایجاد شود اما این تصور کاملاً اشتباه است، گاهی بوی ملایم عطر حتی عطر و ادکلنی که خود بانوی باردار پیش از دوران حاملگی استفاده می‌کرده است موجب ایجاد حالت تهوع می‌شود و گاهی بانوی باردار نسبت به بوهای تند و زننده‌ای مانند بوی بنزین احساس خوشایندی خواهد داشت. گروهی معتقدند حس بویایی و گیرنده‌های بویایی بدن بانوی باردار در دوران حاملگی تحریک‌پذیرتر شده و نسبت به انواع رایحه‌ها واکنش نشان می‌دهد.
حساسیت معده و سیستم دستگاه گوارش: امکان دارد بارداری بر عملکرد سیستم دستگاه گوارش نیز تأثیر داشته باشد و باعث تحریک‌پذیری معده در بانوان باردار شود. علاوه بر این پژوهش‌ها نشان داده است که ابتلای بانوان باردار به عفونت معده نیز در افزایش حالت تهوع در خانم‌های حامله موثر است.
استرس و اضطراب: داشتن استرس و اضطراب در دوران بارداری کاملاً طبیعی است و تقریباً اکثر بانوان باردار طی دوران حاملگی درگیر آن خواهند شد. دلایل ایجاد استرس و اضطراب در دوران بارداری متنوع و زیاد هستند و ممکن است ناشی از ترس‌ها و فوبیاهایی باشند که در دوران حاملگی به سراغ بانوان باردار میآید. همانطور که مستحضرید یکی از عوارض شایع استرس و اضطراب ایجاد حالت تهوع و استفراغ در افراد است. در دوران بارداری که بدن خانم حامله حساس‌تر هم شده است هر گونه استرس و نگرانی می‌تواند حالت تهوع را تشدید نماید. برای مقابله با استرس و اضطراب در دوران بارداری مقاله «نکاتی برای بهبود سلامت روان در دوران بارداری» را از مجله اینترنتی پینو بیبی مطالعه بفرمایید.
توصیه‌هایی برای کاهش حالت تهوع در دوران بارداری
متاسفانه توقف حالت تهوع در بسیاری از بانوان باردار امکان‌پذیر نیست اما با به کار بستن برخی راهکارها می‌توان آن را کنترل کرد و شدت بروز آن را کاهش داد. پس توصیه‌های زیر را به کار ببندید اما توجه داشته باشید که ممکن است برخی از آن‌ها تأثیری در بهتر شدن حالت تهوع شما نداشته باشند اما چاره‌ای جز آزمون و خطا نیست، از طرفی اگر راهکارهایی زیر حالت تهوع شما را برطرف نکنند، موجب وخیم‌تر شدن آن نیز نمی‌شوند:
- اجازه ندهید معده شما خالی بماند، اگر احساس گرسنگی می‌کنید حتماً چیزی میل کنید حتی پیش از آن که احساس گرسنگی به سراغ شما بیاید چیزی بخورید.
توجه داشته باشید که بهتر است برای کنترل حالت تهوع و همچنین تأمین انرژی در طول روز، وعده‌های غذایی خود را افزایش دهید و در هر وعده، حجم غذایی که تناول می‌کنید را کمتر کنید تا هم انرژی کافی برای انجام فعالیت‌های روزانه را داشته باشید و هم با اجتناب از خوردن غذاهای حجیم، معده خود را سنگین نکنید.
در بین وعده‌های غذایی تنقلات مفید مانند میوه تازه یا خشک، انواع آجیل و مغزها را میل کنید. خالی نماندن معده تا حدود زیادی از حالت تهوع شما خواهد کاست اما فراموش نکنید پر شدن بیش از حد معده نیز مفید نیست و نتیجه عکس خواهد داشت و ممکن است حتی حالت تهوع و استفراغ شما را بیشتر هم بکند. پس در خوردن متعادل باشید.
آهسته غذا بخورید و غذا را به خوبی بجوید. از آنجا که حالت تهوع صبح‌ها بیشتر رخ می‌دهد، توصیه می‌کنیم هرگز با معده خالی نخوابید و همیشه کنار تخت و محل خواب خود مقداری تنقلات مفید و بیسکوئیت بدون قند قرار دهید تا اگر احساس گرسنگی کردید معده شما خالی نماند.
- نوشیدن مایعات خنک می‌تواند حالت تهوع را کاهش دهد. از قدیم برای برطرف شدن حالت تهوع از نوشیدنی‌های خنک و ترش مزه استفاده می‌شد. این روش برای کاهش حالت تهوع در دوران بارداری نیز مفید است. بنابراین توصیه می‌کنیم همواره لیموی تازه در منزل داشته باشید و به محض احساس تهوع، آب یک لیمو ترش تازه را در یک لیوان آب خنک مخلوط کنید و به همراه مقدار کمی شکر یا عسل میل نمایید. این شربت خنک می‌تواند تا حدود زیادی حالت تهوع را برطرف کند. فقط توجه داشته باشید که ترشی محلول نباید باعث آزار باشد و به حدی باشد که برای شما قابل تحمل است، از طرفی محلول را بیش از حد خنک نکنید و از ریختن یخ در شربت پرهیز کنید.
اگر رغبت و تمایلی به تناول کردن این‌گونه نوشیدنی‌ها ندارید، مصرف آب را در رژیم غذایی خود بیشتر کنید. دهیدراته شدن بدن و کم‌آبی می‌تواند عوارض بارداری را بیشتر و حادتر کند.
- بو کردن برخی مواد خوراکی: این روش نیز یک روش درمانی سنتی است که از قدیم‌الایام رواج داشته است. پس اگر در دوران بارداری حالت تهوع دارید، بو کردن یک لیمو ترش، نارنج یا سبزیجات معطری همچون نعنا و پونه می‌تواند حالت تهوع شما را کم کند. حتی ممکن است بو کردن برخی عطرها نیز حالت تهوع شما را کاهش دهد اما توصیه ما استشمام رایحه‌های طبیعی مانند رایحه میوه و سبزیجات است.
- سبک زندگی خود را تغییر دهید: متاسفانه اکثر بانوان ایرانی عادت دارند بعد از این که غذا میل کردند، دراز بکشند. خوابیدن با معده پر، باعث ایجاد حالت رفلاکس می‌شود و حالت تهوع را افزایش می‌دهد. پس سبک زندگی خود را تغییر دهید و بلافاصله بعد از میل کردن غذا، روی تخت دراز نکشید. بهتر است بعد از خوردن غذا، خود را با جمع و جور کردن میز غذا سرگرم کنید و دقایقی در منزل قدم بزنید. ماساژ شکم با روغن‌های گیاهی نیز مفید است و می‌تواند به هضم غذا و ایجاد آرامش برای شما کارساز باشد.
- تهویه اتاق خواب و محل زندگی خود را چک کنید و مراقب باشید تا هوای تازه به شما برسد. اگر لازم است در طول شبانه روز لای پنجره را باز بگذارید تا هوای تازه در محل زندگی شما جریان داشته باشد. اگر هوا سرد است و یا سر و صدا و آلودگی هوا اجازه نمی‌دهد که پنجره را باز کنید، از یک هواکش مناسب برای تهویه هوا استفاده کنید و یا اگر برای‌تان مقدور است یک دستگاه تصفیه هوای خانگی تهیه کنید. استنشاق هوای تازه در پیشگیری از ایجاد حالت تهوع تأثیر زیادی دارد.
- زنجبیل بخورید: خوردن زنجبیل برای جلوگیری از حالت تهوع نیز جزو یکی از درمان‌های سنتی است که امروزه یافته‌های محققان تأثیر این گیاه اعجاب‌برانگیز بر کاهش حالت تهوع را اثبات کرده است. زنجبیل را می‌توانید به عنوان ادویه در انواع غذاها استفاده کنید و یا آن را به صورت دمنوش با مقدرای عسل میل نمایید.
- رژیم غذایی خود را اصلاح کنید. مصرف غذاهای چرب، تند و یا خوراکی‌های اسیدی مانند گوجه‌فرنگی را به حداقل برسانید.
کافئین می‌تواند حالت تهوع شما را بیشتر کند بنابراین مصرف مواد کافئین‌دار مانند قهوه و نسکافه را برای مدتی ترک کنید و به جای آن‌ها از دمنوش‌های مفید برای دوران بارداری استفاده کنید.
سعی کنید مواد غذایی ملایم مانند سیب‌زمینی پخته شده، آب گوشت، پلوی سفید، تخم‌مرغ پخته شده، سوپ سبزیجات و نان تست مصرف کنید.
همچنین میل کردن میوه‌های مانند موز و سیب ملین و مسکن خوبی برای معده و کاهش حالت تهوع هستند.
اگر از کم‌خونی ناشی از فقر آهن رنج می‌برید، مصرف مکمل‌های آهن زیر نظر پزشک متخصص نیز می‌تواند درصدی از حالت تهوع شما کم کند.
تحقیقات نشان داده است که مصرف پیریدوکسین یا همان ویتامین B6 نیز در کاهش حالت تهوع در دوران حاملگی مؤثر است. این ویتامین را می‌توانید زیر نظر پزشک متخصص به صورت قرص مکمل استفاده کنید. ویتامین B6 در مواد غذایی مانند شیر، آجیل، حبوبات، گوشت قرمز، ماهی قزل‌آلا، نخود سبز، اسفناج و هویج وجود دارد بنابراین می‌توانید با گنجاندن این مواد غذایی در رژیم غذای خود این ویتامین را به صورت طبیعی به بدن خود برسانید.
تهوع صبحگاهی از چه زمانی شروع می‌شود و کی تمام خواهد شد؟
همانطور که اشاره شده حالت تهوع در دوران بارداری یک عارضه شایع است و ممکن است در هر ماه یا هفته‌ای از بارداری رخ دهد اما به طور معمول تهوع صبحگاهی مربوط به ماه‌های اول بارداری است و در سه‌ماهه اول بارداری بیشتر رخ می‌دهد. به طور معمول حالت تهوع در هفته‌های هشتم تا یازدهم بارداری به اوج خود می‌رسد. معمولاً در هفته‌های پانزدهم و شانزدهم بارداری حالت تهوع از بین می‌رود و یا بسیار کم می‌شود. اما در برخی بانوان ممکن است حتی تا هفته‌های آخر بارداری نیز ادامه داشته باشد.
جالب است بدانید که حالت تهوع در بارداری اول به مراتب بیشتر است و در بارداری‌های بعدی این حالت کم می‌شود. برخی محققان بر این باورند که حالت تهوع و استفراغ نشانه یک بارداری سالم و کم‌خطر است اگر چه این موضوع در حد یک شبه علم است اما این مقوله از قدیم نیز بین بانوان رواج داشته است و وقتی خانم بارداری حالت تهوع شدیدی داشت، اطرافیان به او نوید یک بارداری سالم و موفق را می‌دادند.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
داشتن حالت تهوع یک عارضه طبیعی است و خود به خود برطرف می‌شود اما گاهی این عارضه از حالت نرمال خود خارج شده و ممکن است نشانه بروز یک مشکل یا بیماری در بانوی باردار باشد، لذا توجه به آن بسیار حائز اهمیت است پس اگر علائم زیر را داشتید به پزشک مراجعه کنید:
- اگر به حالت تهوع صبحگاهی شدید یا «هیپرامیزیس گراویداروم» مبتلا شوید لازم است تا تحت درمان قرار بگیرد. حالت استفراغ شدید بارداری وضعیتی است که در آن بانوی باردار بیش از ۲ تا ۳ بار در روز دچار حالت تهوع و استفراغ می‌شود. محققان معتقدند افزایش غلظت هورمونی، ابتلا به عفونت هلیکوباکتر پیلوری، هیپرتیروئیدیسم (پرکاری تیروئید) و نوسانات خلقی در دوران بارداری عامل اصلی ایجاد استفراغ‌های شدید در خانم‌های باردار است. هیپرامیزیس گراویداروم موجب بر هم خوردن تعادل الکترولیت‌های بدن، دهیدراته شدن و کاهش وزن در خانم حامله خواهد شد.
- اگر معده شما تحمل نگهداشت غذا را ندارد و هیچ غذا و مایعی را بیش از ۲۴ ساعت نمی‌توانید در معده خود نگه دارید.
- احساس درد و یا گرفتگی در ناحیه شکم
- استفراغی که حاوی خونابه یا لخته خون باشد
- کاهش وزن شدید (سه کیلو یا بیشتر در طی ۷ روز)
- احساس ضعف، سرگیجه و سبکی سر
در صورت داشتن یک یا چند مورد از علائم بالا لازم است تا در اسرع وقت به پزشک متخصص مراجعه کنید و موضوع را با او در میان بگذارید. پزشک با بررسی و انجام معاینات بالینی، درمان مناسب را آغاز خواهد کرد و ممکن مصرف برخی داروها را برای شما تجویز نماید و یا برای جبران آبی که از دست داده‌اید لازم باشد به شما سرم تزریق شود.