آیا نوزاد من دچار مشکلات بینایی است؟
بینایی، یکی از حواس پنج‌گانه انسان است که به کمک آن بشر قادر است تا محیط اطراف خود را درک کند. متاسفانه مشکلات بینایی در هر سطحی می‌تواند کیفیت زندگی فرد را متاثر سازد. آگاهی از علائم بروز مشکلات و اختلالات بینایی در همان سنین نوزادی می‌تواند از بروز مشکلات حاد و جدی بینایی در کودکان جلوگیری کند. با هدف آشنایی شما والدین و مربیان محترم با این علائم و نشانه‌ها، این مقاله به رشته تحریر درآمد تا قدمی کوچک در جهت حفظ سلامت و بهداشت چشمان نوزادان و کودکان این مرز و بوم باشد. تیم پینو بیبی امیدوار است تا در مسیر سلامت نوزادان و کودکان سرزمین پهناور و کهن ایران گامی موثر بردارد.
چگونه تشخیص دهید کودک شما نابینا است یا خیر؟
بخش بزرگی از تجربه و ادراک افراد از محیط پیرامونی از طریق حس بینایی صورت می‌گیرد، بیش از ۸۰ درصد اطلاعاتی که از محیط اطراف بدست می‌آوریم از طریق حس بینایی و از طریق چشم است. از این رو چشم مهم‌ترین عضو بدن انسان محسوب می‌شود. از دست دادن این حس می‌تواند برای همیشه زندگی شخص را تحت‌تاثیر قرار دهد به خصوص اگر در سنین پایین و یا حتی بدو تولد رخ دهد.
آیا تشخیص نابینایی در دوران جنینی ممکن است؟
در پاسخ به این سوال باید اذعان داشت که متاسفانه تشخیص نابینایی در دوران بارداری و با انجام معاینات روتین مانند سونوگرافی امکان‌پذیر نیست. شوربختانه برخی اختلالات و بیماری‌های عصبی مانند نابینایی و ناشوایی از طریق سونوگرافی قابل تشخیص نیستند. امروزه انواع پیشرفته‌ای از دستگاه‌های سونوگرافی در خدمت علم پزشکی قرار گرفته‌اند و به تشخیص ناهنجار‌های جنین قبل از تولد کمک زیادی کرده‌اند اما هنوز برخی اختلالات و بیماری‌ها قابل تشخیص نیستند؛ بیماری‌های متابولیک، اختلالات آنزیمی، ناشنوایی و نابینایی از جمله این ناهنجاری‌ها هستند.
علل نابینایی نوزادان در دوران بارداری
گرچه تشیخص نابینایی در دوران جنینی امکان‌پذیر نیست اما برخی عوامل ممکن است احتمال نابینایی نوزاد را افزایش دهد لذا مراقبت مادر در دوران جنینی از اهمیت زیادی برخوردار است. برخی بیماری‌ها و ناهنجاری‌های چشمی مربوط به دوران حاملگی می‌شوند و برای مقابله با بروز آن‌ها باید پیشگیری را از دوران جنینی آغاز کرد.
ضربات و تصادفات، مصرف داروهای غیرمجاز، عدم رعایت رژیم غذایی مناسب و سوءتغذیه، عفونت‌های دوران بارداری، کم تحرکی و در نهایت مشکلات روحی و روانی مادران به خصوص در سه ماهه نخست حاملگی هر کدام می‌توانند عاملی جهت بروز اختلال چشمی و حتی کم بینایی و نابینایی در نوزاد باشند. مراقبت مادر باردار از خود و اهمیت مواد غذایی که مصرف می‌کند، داروها، سبک زندگی، بهداشت و سلامت روان مادر در دوران بارداری، ورزش در دوران بارداری و به طور کلی زندگی بانوی بارداری می‌تواند در تولد یک نوزاد سالم و بینا نقش داشته باشند. به طور کلی و خلاصه عوامل تاثیرگذار بر سلامت بینایی جنین عبارتند از:
- کمبود انواع ویتامین B که در چرخه متابولیسم رشد چشم و ضمایم و قسمت‌های مختلف ساختمان چشم بسیار حائز اهمیت است. از همین روست که در دوران بارداری مصرف مکمل‌های ویتامین B به ویژه اسید فولیک به خانم حامله توصیه می‌شود. مصرف غلات، میوه‌ها، سبزیجات و غذاهایی که فیبر زیادی دارند می‌توانند در تأمین ویتامینB مورد نیاز مادر در دوران آبستنی موثر باشند. مصرف مواد غذایی مانند انواع باقلا، لوبیا، کلم برگ، کاهو، کرفس، گل کلم و محصولاتی که از گندم و جو تهیه می‌شوند می‌توانند نیاز مادر به این ویتامین مهم و ضروری را تا حدود زیادی جبران کنند.
- عفونت‌های شدید در دوران بارداری: مقاله مربوط به «عفونت‌های خطرناک مادر و عوارض بر جنین» را مطالعه بفرمایید.
- تصادفات و آسیب به جنین: لازم است تا مادر باردار طی دروان حاملگی از فعالیت‌های پرخطر پرهیز کنید.
- مصرف خودسرانه دارو بدون دستور پزشک
- نداشتن تغذیه مناسب به خصوص در سه ماه ابتدایی حاملگی: مقاله مربوط به «رژیم غذایی بارداری: غذاهایی که در دوران بارداری باید از آن‌ها اجتناب کرد» را مطالعه کنید.
- کم‌تحرکی مادر در دوران بارداری: مقاله مربوط به «چرا ورزش در دوران بارداری مهم است؟» را مطالعه بفرمایید.
- آب مروارید مادرزادی: به طور معمول آب مروارید با افزایش سن و پیری ایجاد می‌شود اما گاهی این بیماری به صورت مادرزادی در نوزادان تازه متولد شده نیز بروز پیدا می‌کند. علل بروز این عارضه در نوزادان عوامل مختلفی همچون مسائل وراثتی و ژنتیکی، عفونت‌های دوران بارداری، مشکلات متابولیک، دیابتمادر، تروما، التهاب یا عوارض دارویی می‌باشند. به عنوان مثال، مصرف آنتی‌بیوتیک تتراسایکلین که برای درمان عفونت در زنان باردار مورد استفاده قرار می‌گیرد می‌تواند باعث ایجاد آب مروارید در نوزاد بشود. همچنین ابتلای مادر باردار به عفونت‌هایی همچون سرخجه (شایع‌ترین علت) یا سرخک، ویروس هرپس زوستر (عامل ایجاد کننده آبله مرغان)، ویروس سیتومگالو، ویروس پولیومیلیت (عامل ایجاد کننده فلج اطفال)، هرپس سیمپلکس (عامل ایجاد کننده تبخال تناسلی)، ویروس اپشتین بار (عامل ایجاد کننده برخی از انواع سرطان)، آنفولانزا، باکتری تریپونما پالیدوم (عامل ایجاد کننده سیفلیس) و توکسوپلاسموز (نوعی بیماری عفونی انگلی) نیز می‌تواند باعث آب مروارید مادرزادی شود.
- آب سیاه مادرزادی: گلوکوم یا آب سیاه مادرزادی اولیه (PCG) یک بیماری وخیم است. گروهی از بیماری‌ها که در آن فشار زیاد مایعات در چشم شما به عصب بینایی آسیب می‌رساند. عصب بینایی، در پشت چشم قرار دارد و پیام بینایی را به مغز ارسال می‌کند.
حس بینایی در نوزادان شیرخوار
نوزادان از همان بدو تولد با چشم‌های کوچک خود جهان پیرامون‌شان را می‌بینند و در روند رشد و تکامل خویش با چشمان نافذ خود جهان خارج از رحم مادر را کشف می‌کنند. نوزادان با استفاده از هر ۵ حس خود (بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی، لامسه) تجربیات گرانبهایی از دنیای اطراف خویش بدست می‌آورند که برای همیشه و تا پایان عمر بر زندگی آن‌ها اثر خواهد گذاشت. همانطور که گفته شد بیشتر ادارک هر فردی از محیط اطرافش مربوط به دریافت و پردازش اطلاعاتی است که از طریق حس بینایی کسب می‌کند. از این رو کسب آگاهی در ارتباط با زمان و سن تکامل بینایی، مراحل و روند رشد حس بینایی، کمک به تکامل و رشد حس بینایی کودک و علائم هشدار دهنده جهت پیشگیری از بروز عوارض وخیم از اهمیت بسزایی برخوردار است.
نقاط عطف رشد و سن تکامل بینایی در کودکان
حس بینایی روند تکاملی متفاوتی نسبت به سایر حواس دارد به عنوان مثال نوزاد شما یک ماه بعد از تولد حس شنوایی‌اش به حد کافی رشد یافته است اما بینایی نوزاد شیرخوار به مرور و طی ۶ تا ۸ ماه بعد از تولد تکامل می‌یابد. یعنی حداقل ۶ ماه زندگی خارج از رحم لازم است تا نوزاد جهان اطرافش را تقریباً به همان شکلی که شما مشاهده می‌کنید، ببیند.
این مسئله بیشتر مربوط به بخش پردازش اطلاعات بینایی در لوب پس‌سری مغز است به این مفهوم که چشم‌های نوزاد در زمان تولد از لحاظ فیزیکی تا حد قابل قبولی قادر به دیدن است ولی مغز نوزاد هنوز قادر به پردازش آن همه اطلاعات دیداری نیست، از این رو نوزاد در ماه‌های نخست زندگی همه چیز را تار می‌بیند.
چشم‌ها و مغز نیز مانند ارگان‌های دیگر بدن نوزاد نیازمند زمان کافی برای رشد و تکامل هستند و هرچه از روزهای تولد نوزاد بیشتر سپری می‌شود مغز نوزاد نیز متکامل‌تر می‌شود و توانایی او برای واضح دیدن هم رشد می‌کند و همین عامل باعث می‌شود تا نوزاد به تدریج فهم و درکش از محیط پیرامونش زیاد شود.
تشخیص نابینایی نوزاد بعد از تولد (بدو تولد)
حال که در مورد تشیخص نابینایی در دوران جنینی صحبت کردیم لازم است تا روش‌های تشخیص بعد از تولد نوزاد را مورد بررسی قرار دهیم. به طور کلی تقریباً قرینه چشم یا سطح قدامی چشم در بدو تولد ۸۰ درصد رشد خود را کرده است بنابراین تشخیص برخی ناهنجاری‌ها در همان بدون تولد امکان‌پذیر است.
همچنین باید خاطرنشان کرد که نوزادان در هنگام تولد همه چیز را به صورت خاکستری یا طیف رنگی از دو رنگ سیاه و سفید مشاهده می‌کنند. با گذشت زمان تا سن سه ماهگی، دید رنگی آن‌ها کامل شده و می‌توانند محیط اطراف خود را به صورت رنگی مشاهده کنند.
مشاهده علائم زیر ممکن است نشانه‌ای از بروز مشکلات بینایی در نوزاد باشد.
نامتناسب بودن قرنیه و مردمک و اجزای دیگر ساختمان چشم
در نوزادانی که چشمان بزرگی دارند و اجزای چشم به طور مجزا قابل رویت است به احتمال زیاد بینایی مشکل خاصی ندارد اما در نوزادانی که عنبیه (بخش رنگی چشم است که پشت قرنیه قرار دارد) چشم آن‌ها بسیار کوچک و یا بیش از حد بزرگ است، چشم‌ها حرکات موزون ندارند مثلاً ممکن است عنبیه یک چشم به سمت بالا حرکت و عنبیه چشم دیگر به سمت پایین و حرکت آن‌ها ناهماهنگ و ناموزن باشد، یا سطوح مختلف چشم به طور شفاف و به وضوح قابل رویت نباشد، می‌توان دریافت که نوزاد اختلال یا ناهنجاری بینایی دارد. لازم است تا این علائم جدی گرفته شوند و حتماً با یک پزشک متخصص در مورد علائم مشورت شود تا از سلامت بینایی نوزاد اطمینان حاصل شود.
ندادن پاسخ مناسب
یکی دیگر از روش‌های تشخیصی برای ارزیابی قدرت بینایی نوزاد مربوط به پاسخ و واکنش نوزاد به محرک‌های محیطی است. اگر نوزاد به تحریکات محیطی پیرامون خود مانند چهره مادر، تکان خوردن اجسام در مقابل دیدگانش و نور واکنش مناسبی ندارد احتمالاً نوزاد کم‌بینا یا نابینا است. اگر والدین یا پرستاران و پزشک متخصص اطفال چنین چیزی را در نوزاد تشخیص دهد باید فوراً مسئله را با یک چشم پزشک مطرح کنند. متخصص بینایی آزمایش‌های خاصی را درخواست خواهد کرد که از جمله آن‌ها تست VEP است که در برخی مراکز درمانی و بیمارستان‌ها در بدو تولد و به صورت روتین برای همه نوزادان انجام می‌شود.
تست VEP در واقع نوار چشم است. VEP نوعی تست بررسی مسیرهای بینایی است. در این تست الگوی شطرنجی متناوبی روی یک صفحه کامپیوتر ظاهر می‌شود و پاسخ‌های مسیر بینایی نوزاد از الکترودهایی که در پشت سر نوزاد قرار می‌گیرند، ثبت می‌شوند و روی مانیتور الکتروانسفالوگرافی مشاهده می‌شوند. به نوعی می‌توان گفت در این تست سلامت چشم و ارتباط آن را با مغز به طور دقیق مورد سنجش قرار می‌گیرد. پزشک با بررسی نتایج این تست می‌تواند برخی اختلالات بینایی را در نوزاد تشیخص دهد. قطعاً تشیخص زودهنگام می‌تواند عوارض ناخوشایند بعدی و پیشروی بیماری را تا حدود زیادی کاهش دهد.
روش‌هایی جهت بررسی حس بینایی نوزادان توسط والدین
چشم‌ها عضو حساسی هستند و کوچک‌ترین ضربه یا آلودگی می‌تواند عواقب وخیمی برای نوزاد و کودک در پی داشته باشد. نیاز است تا والدین از نوزاد خود به خوبی مراقبت کنند و از آنجا که نوزاد قادر به بیان مشکلات خود نیست این وظیفه والدین است که با دقت نظر خود هر گونه علامت و نشانه ظاهری رفلاکس‌ها و حرکت‌های چشم نوزاد را به دقت زیر نظر داشته باشند و نسبت به هرگونه تغییر و نشانه‌ای حساس باشند. اگر نوزاد نسبت به محرک‌های محیطی واکنشی نشان نمی‌دهد، اگر از نور فرار می‌کند و مدام سر خود را به سمت مخالف منبع نور می‌چرخاند و تمایل دارد که در ناحیه تاریک بماند، اگر چشم نوزاد قرمز، متورم شده و یا حالت چشم تغییر کرده است و هر نشانه دیگری، نیاز است تا نوزاد را برای بررسی دقیق نزد متخصص ببرید. سهل‌انگاری در این زمینه ممکن است حتی به کم‌بینایی و یا نابینایی نوزاد منجر شود. برخی نوزادان نارس ممکن است مشکلات بینایی داشته باشند اما بعد از مدتی مانند سایر عوارض تولد زودرس این مشکل نیز ممکن است برطرف شود اما هرگز ریسک نکنید و برای اطمینان حتماً نوزاد خود را برای معاینه دقیق پزشک نزد چشم پزشک ببرید.
توجه داشته باشید که نوزادان در بدو تولد فقط می‌توانند فاصله یک تا یک و نیم متری خود را ببینند. نوزادان تا قبل از ۴ ماهگی قادر نیستند روی یک شی تمرکز کنند و برای این کار نیاز است تا به سن ۶ ماهگی برسند. شاید این سوال در ذهن شما ایجاد شود که با توجه به پیچیدگی‌های بینایی در نوزدان چطور باید از سلامت چشم و حس بینایی نوزاد مطلع شد؟ در ادامه راهکارهایی جهت اطمینان از سلامت حس بینایی در نوزدان خدمت شما ارائه خواهد شد.
علائم وجود مشکل در بینایی نوزادان کوچک‌تر از سه ماه
به طور معمول مشاهده هر کدام از علائم زیر می‌تواند حاکی از بروز مشکلات بینایی در طفل کوچک‌تر از سه ماه باشد:
- اگر چشم‌های نوزاد به طور طبیعی حرکت نمی‌کنند به عنوان مثال مردمک یک چشم به یک سو حرکت می‌کند اما چشم دیگر ثابت است.
- ظاهر چشم‌ها یکی نیست و یکی از آن‌ها متفاوت از دیگری است و یا ظاهر نرمالی ندارد. ممکن است مردمک یک چشم بزرگتر به نظر برسد و اندازه مردمک‌ها یکسان نباشد.
- اگر ظاهر چشم‌های نوزاد نرمال به نظر نمی‌رسد مثلاً حدقه چشم بیرون زده و یا تو رفته است.
- توجه نوزاد نسبت به نور، وسایل تزیینی که ممکن است بالا سر او آویزان باشند و یا مواردی از این دست توجهی نشان نمی‌دهد.
- یکی از چشمان نوزاد باز نمی‌شود.
- نوزاد به نور حساس است و مدام سعی می‌کند به سمت خلاف نور بچرخد و خود را از نور پنهان می‌کند.
- نوزاد اغلب چشمان خود را ریز می‌کند به خصوص وقتی قرار است روی شی یا چیزی متمرکز شود. در چنین شرایطی ممکن است چهره نوزاد در هم کشیده و عبوس به نظر برسد.
- یک یا هر دو پلک نوزاد افتاده به نظر می‌رسد.
- نوزاد بی‌هیچ دلیل خاصی چشمان را مالش می‌دهد (توجه داشته باشید که این رفتار در نوزادان نشانه خواب‌آلودگی است، پس اگر نوزاد خواب کافی داشته اما باز چشمان خود را مالش می‌دهد باید آن را علامتی برای بروز مشکل قلمداد کرد).
- یکی از چشم‌های کودک هیچ وقت باز نمی‌شود یا این که نوزاد موقع بیدار شدن از خواب قادر نیست هر دو پلک خود را از هم بگشاید.
- اگر از چشم نوزاد موادی ترشح می‌شود و یا ریزش اشک دارد
- اگر چشمان نوزاد ابری به نظر می‌رسد. ابری بودن چشمان نوزاد به مفهوم وجود ماده‌ای به رنگ سفید، سفید مایل به خاکستری یا زرد است که مانند هاله‌ای روی مردمک چشم نوزاد را فراگرفته است.
علائم وجود مشکل در بینایی کودکان بزرگتر از سه ماه
مسئله در مورد نوزادان بزرگتر از سه ماه کمی ساده‌تر است چرا که روند رشد چشم بیشتر شد و ساختار چشم تکامل بیشتری یافته است. برخی از این نشانه‌ها و علائم همان‌هایی هستند که در نوزاد زیر سه ماه نیز نشان دهنده بروز مشکل بودند و از آنجایی که بررسی این علائم بسیار حایز اهمیت است در بررسی علائم نوزدان بالاتر از سه ماه نیز ذکر شده‌اند.
- نوزاد قادر به تعقیب چشمی، شی یا اسباب‌بازی که مقابلش به حرکت در می‌آید نیست و حرکت را دنبال نمی‌کند.
- پلک نوزاد مدام پرش دارد.
- نوزاد موقع نگاه کردن به اجسام مختلف مدام سرش را به بالا و پایین حرکت می‌دهد و گویی در تقلا کردن برای تشخیص چیزی است که در مقابلش قرار دارد.
- مردمک چشم کودک متمایل به داخل چشم است.
- علائم مربوط به چشم صورتی در نوزاد که باعث می‌شود قسمت سفید چشم یا همان صلبیه صورتی به نظر برسد و یا لخته خون در آن مشاهده شود.
- اگر چشمان نوزاد مدام قرمز است و آبریزش دارد و یا پلک پوسته پوسته می‌شود و یا حتی چرک از چشمان نوزاد خارج می‌شود که نشانه بروز عفونت در چشم کودک است.
- هر گونه التهاب چشم و متورم شدن پلک باید به دقت بررسی شود.
توصیه می‌کنیم اگر نوزاد شما هر کدام از علائم ذکر شده را داشت به جای مراجعه به متخصص اطفال به یک چشم پزشک متخصص اطفال مراجعه کنید. به خصوص اگر در خانواده سابقه بیماری‌های چشمی وجود دارد لازم است تا نسبت به بروز هر علامتی حساس باشید. چشم پزشک با معاینه دقیق چشم می‌تواند مشکل را در اسرع وقت تشخیص دهد و درمان و معالجه را فوراً آغاز کند.
درمان نابینایی نوزادان
همانطور که توضیح داده شد ابتدا باید علائم وجود مشکل در نوزاد مشاهده شود و سپس با بررسی دقیق و مراجعه به پزشک متخصص به فکر درمان بود. امروزه روش‌های درمانی زیادی برای حل مشکلات بینایی نوزادان وجود دارند. جراحی قسمت‌های مختلف ساختمان چشم، تزریق دارو و لیزر درمانی از جمله شیوه‌های درمانی رایج برای رفع مشکلات بینایی در نوزادان و کودکان هستند. انتخاب روش درمان بستگی به نوع مشکل بینایی که نوزاد با آن درگیر است، دارد.
سخن پایانی
اگر مادران در دوران جنینی نسبت به رعایت اصول بهداشتی و مراقبتی حساس باشند احتمال بروز مشکلات بینایی در نوزادان تا حدود چشمگیری کاهش خواهد یافت. اگر در خانواده شما افرادی با سابقه نابینایی، کم بینایی و یا مشکلات حاد بینایی و بیماری‌های چشم وجود دارد قبل از اقدام به بارداری با یک متخصص مشورت کنید تا هر آنچه برای جلوگیری از مشکلات احتمالی لازم است را به شما گوشزد کند.
در دوران نوزادی و کودکی نسبت به سلامت و بهداشت کودک خود حساس باشید و هیچ مشکل و بیماری را سهل‌انگارانه نادیده نگیرد.
اگر تمام مراقبت‌های لازم را به عمل آورید اما نوزاد شما دچار مشکلات بینایی است باید شرایط را بپذیرید حتی اگر نوزاد به دلیل سهل‌انگاری شما دچار این مشکلات شده است سرزنش کردن خود و رفتن در فاز افسردگی، کمکی به کودک شما نخواهد کرد بلکه ممکن است فرصت طلایی کم کردن عوارض را نیز از دست بدهید.
به هر تقدیر برخی افراد ممکن است دچار نابینایی و کم بینایی شوند اما جمله معروف «معلولیت، محدودیت نیست» را فراموش نکنید. بسیاری از مشاهیر جهان نابینا بوده‌اند اما نابینایی سدی برای پیشرفت و زندگی موفق آن‌ها نبوده است بلکه در مواقعی انگیزه‌ای برای پیشرفت و ترقی این افراد بوده است.
روشندلان زیادی هستند که در مسیر پیشرفت گام برداشته‌اند و از مشاهیر معروف تاریخ هستند از جمله آن‌ها می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:
لوئیس بریل که نابینایی‌اش در سن ۴ سالگی او را واداشت تا خط بریل را اختراع کند و روشندلان را به دنیای خارق‌العاده کتاب و کتاب‌خوانی وارد کرد و توانایی نوشتن را به این افراد داد.
کمال‌الملک که بینایی یک چشم خود را در اثر یک حادثه از دست داد اما تا آخر عمر نقاشی‌های زیبایش چشم‌نواز بود.
هلن کلر بانوی نابینا و ناشنوایی که معلولیتش او را بدل به یک فعال حقوق معلولان نمود.
هومر شاعر یونان باستان که هنوز هم داستان‌های حماسی‌اش الهام‌بخش بسیاری از هنرمندان در حوزه‌های مختلف هنری است.
کلود مونته که بنیانگذار نقاشی سبک امپرسیونیست فرانسوی در جهان است.
و بسیاری از افراد سرشناس دیگر.
چقدر عالی که آخر مقاله مشاهیر روشن دل رو هم نام برده اید. چه خوب هست که همه ابعاد یک موضوع رو در نظر می گیرید.