از کجا بفهمیم که مقدار شیر مادر برای تغذیه نوزاد کافی است؟
دوران بارداری دغدغه‌های خود را دارد، زایمان مسائل و گرفتاری‌های ذهنی خودش را دارد و تولد نوزاد و شیردهی به او نیز چالش‌های مخصوص به خود را دارد. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها درگیری ذهنی مادر نسبت به این مسئله است که «آیا شیر سینه من برای نوزاد کافی است و شیر کافی و وافی از پستان‌های من ترشح می‌شود؟» اگر شما هم به عنوان یک مادر چنین دغدغه‌ای را دارید توصیه می‌کنیم تا انتهای این مقاله با تیم پینو بیبی همراه باشید؛ ما در این مقاله هر آنچه باید درباره میزان ترشح شیر از پستان‌های مادر را بدانید در اختیار شما قرار خواهیم داد.
نشانه‌های کافی بودن شیر مادر
یکی از سوالات رایج مادران این است که «آیا مقدار شیر سینه من برای تغذیه نوزاد کافی است؟» شیر مادر یکی از مهم‌ترین منابع غذایی نوزادان شیرخوار است. این ماده مغذی علاوه بر این که مایحتاج غذایی بدن نوزاد را فراهم می‌کند، مانند یک پادتن بدن نوزاد را در برابر عوامل بیماری‌زا محافظت می‌کند. شیر مادر در پرورش و رشد و تکامل نوزاد بسیار حائز اهمیت است. خوشبختانه طی اطلاعات زیادی که در این خصوص در اختیار مادران جوان قرار گرفته است، شیردهی به نوزاد در جوامع امروزی نسبت به دهه‌های قبل بیشتر شده است و به همان میزان نیز سوالات و دغدغه‌های تازه‌مادران در این باره نیز بیشتر و بیشتر شده است. همانطور که گفته شده یکی از این دغدغه‌ها اطمینان از کافی بودن میزان شیر سینه مادر برای تغذیه نوزاد است.
راهنمای تشخیص کافی بودن شیر مادر
برای تشخیص کافی بودن میزان شیر سینه مادر، نشانه‌هایی وجود دارد که با ارزیابی آن‌ها مادر از کافی بودن میزان شیر خود می‌تواند مطمئن شود. این نشانه‌ها عبارتند از:
افزایش وزن نوزاد
به طور معمول نوزادان پس از تولد کمی کاهش وزن خواهند داشت و این طبیعی است، چرا که بدن برای تنظیم سوخت و ساز و متابولیسم خود نیاز به زمان دارد و همچنین بدن نوزاد پس از تولد آب اضافی ذخیره شده در بین سلول‌های خود را از دست می‌دهد. این کاهش وزن معمولاً بین ۵ و حداکثر ۷ درصد است. اگر کاهش وزن بیش از ۵ درصد باشد لازم است تا نوزاد از حیث ابتلا به بیماری و وجود مشکلات جسمی بررسی و معاینه شود. این کاهش وزن طی ۱۰ الی ۱۴ روز پس از تولد نوزاد جبران می‌شود و بعد از تقریباً یک الی دو هفته، نوزاد به وزن هنگام تولد خود خواهد رسید. نوزادی که با زایمان طبیعی متولد شده باشد از نوزادی که از طریق سزارین متولد شده است وزن کمتری از دست خواهند و البته کاهش وزن آن‌ها نیز سریع‌تر جبران خواهد شد.
در مقاله مربوط به «قد و وزن مناسب برای کودک در سنین مختلف» درباره میزان نرمال وزن نوزادان توضیحاتی ارائه شده است. به طور کلی شیرخواران در سه ماهه نخست زندگی روزی ۲۵ تا ۳۰ گرم وزن می‌گیرند که تقریباً معادل ۷۵۰ تا ۱۰۰۰ گرم است. البته تفاوت‌های جسمی و نوع تغذیه مادر، جنسیت نوزاد و بسیاری عوامل دیگر در این زمینه تاثیرگذار هستند و از این رو برای سنجش یک بازه عددی تعریف می‌شود بنابراین اگر وزن نوزاد شما در این بازه عددی گفته شده قرار دارد به اندازه کافی شیر خورده است و وزن گرفته است.
دفع ادرار نوزاد
به طور معمول پزشکان و متخصصان اطفال برای سنجش میزان کافی ادرار و مدفوع یک قاعده کلی دارند و آن این است که حداقل دفعات ادرار و مدفوع در روز اول پس از تولد یک بار ادرار و یک بار مدفوع، روز دوم دو بار ادرار و دو بار مدفوع و روز سوم سه بار ادرار و سه بار مدفوع است. بررسی خیس شدن پوشک کودک به ویژه در چند ماه نخست زندگی می‌تواند معیار مناسبی برای سنجش کافی بودن شیر مادر باشد. از همین رو توصیه می‌شود در ماه‌های اول زندگی از پوشک‌هایی با قابلیت جذب بالا استفاده نشود. اگر ادرار نوزاد رقیق باشد، رنگ آن زرد کمرنگ باشد، بوی تند و زننده‌ای نداشته باشد و خیسی پوشک در حد خیس شدن با ۳۰ میلی لیتر آب باشد این نشان دهنده آن است که میزان شیر مادر کافی است. به طور طبیعی نوزادانی که به طور انحصاری و مکرر از شیر مادر تغذیه می‌کنند در هر شبانه روز (۲۴ ساعت) حداقل ۶ تا ۸ پوشک را خیس می‌کنند. معمولاً بعد از ۶ تا ۸ هفته نخست پس از تولد، دفعات تخلیه مثانه به دلیل افزایش حجم مثانه نوزاد کمتر ولی حجم ادرار بیشتر خواهد شد.
مدفوع نوزاد
یکی دیگر از نشانه‌های کافی بودن شیر مادر رنگ و تعداد دفعات مدفوع نوزاد است. در ۳ الی ۴ روز اول پس از تولد رنگ مدفوع نوزاد سیاه رنگ است و مدفوع حالت غلیظ و چسبنده دارد. پس از روز چهارم رنگ مدفوع سبز متمایل به سیاه تا سبز قهوه‌ای خواهد شد و در روزهای ششم به بعد تقریباً رنگ مدفوع زرد می‌شود و مدفوع حالتی شل دارد. رنگ و قوام مدفوع به غذایی که مادر مصرف می‌کند بسیار وابسته است. به طور معمول نوزادان در ماه نخست زندگی هر روز ۴ بار یا بیشتر عمل دفع مدفوع دارند اما امکان دارد نوزاد به ازاء هر نوبت شیر خوردن یک بار مدفوع دفع کند. فاصله بین دفعات دفع مدفوع به تدریج زیاد می‌شود و ممکن است در بین شیرخواران بزرگ‌تر، چند بار در روز و یا حتی هر سه یا هفت روز یک بار باشد. اگر مدفوع حالت نرمال داشته باشد و سفت نباشد، فاصله طولانی بین دفعات مدفوع جای نگرانی ندارد اما اگر مدفوع سفت و بدون آب باشد ممکن است نشانه ابتلای نوزاد به یبوست باشد و باید با متخصص اطفال در این زمینه مشورت کرد.
ریتم شیر خوردن نوزاد
یکی از نشانه‌های کافی بودن شیر مادر، ریتم شیرخوردن نوزاد است. اگر شیر پستان مادر کافی نباشد این ریتم تغییر خواهد کرد. به طور معمول نوزاد در هر بار شیر خوردن ۶ بار عمل مکیدن را انجام می‌دهد و یک بار شیر مکیده شده و جمع شده در دهانش را قورت می‌دهد. این ریتم در شروع نوبت شیر خوردن است و پس از آن، نوزاد یک یا دو بار عمل مکیدن را انجام می‌دهد و یک بار شیر مکیده شده را قورت می‌دهد. در واقع ریتم و سرعت مکیدن، از مکیدن‌های سریع‌تر و سطحی‌تر به مکیدن‌های آرام‌تر و عمیق‌تر تبدیل می‌شود.
خواب نوزاد
از قدیم می‌گفتند که نوزادی که شکمش سیر باشد می‌خوابد. بنابراین یکی دیگر از نشانه‌های کافی بودن میزان شیر مادر، خواب نوزاد است. شیرخوار در فاصله دفعات تغذیه و شیر خوردن به مدت یک الی ۲ ساعت می‌خوابد و با پدیدار شدن علائم گرسنگی خودش از خواب بیدار می‌شود و معمولاً با گریه تقاضای شیر خواهد کرد. در شرایطی که نوزاد به دلیل گرسنگی از خواب بیدار می‌شود فعال و هوشیار است و حالت گریه نوزاد با مواقع دیگر مانند زمانی که پوشکش خیس است، فرق می‌کند. نگران نباشد به تدریج با ریتم و مدل گریه نوزاد خود آشنا خواهید شد.
ظاهر نوزاد
اگر نوزاد با نشاط و سرحال به نظر می‌رسد؛ چشمان براقی دارد؛ علائم خستگی و ضعف در چهره نوزاد دیده نمی‌شود؛ نوزاد فعال است و بازی می‌کند؛ به راحتی شیر می‌مکد، پوست بدنش با قوام است و رنگ‌پریده به نظر نمی‌رسد این یعنی نوزاد مشکل خاصی ندارد و احتمالاً میزان شیری که دریافت می‌کند برای حفظ سلامت و شادابی او کفایت می‌کند.
سینه‌های مادر
همه علائمی که تا اینجا گفتیم مربوط به نوزاد بود اما مادر با معاینه پستان‌های خود نیز می‌تواند متوجه کافی بودن میزان شیر در سینه‌اش شود. پستان‌های پر شیر سنگین‌تر و آویزان‌تر هستند و حالت سفت‌تری دارند. معمولاً بعد از شیردهی پستان مادر کمی نرم‌تر و سبک‌تر می‌شود.
علل کافی نبودن شیر مادر چیست؟
یکی از دلایل مهم سیر نشدن نوزاد با شیر مادر، رعایت نکردن اصول شیردهی به نوزاد است. در چنین مواقعی ممکن است پستان‌های مادر به حد کفایت شیر داشته باشند اما چون نوزاد به شکل صحیح روی سینه مادر چفت نمی‌شود قادر نیست تا درست و صحیح عمل مکیدن را انجام دهد و در نتیجه شیر کافی دریافت نخواهد کرد. همانطور که گفته شد یکی از راه‌های تشخیص کافی بودن شیر مادر، توجه به میزان رشد قد و وزن نوزاد و بررسی آن با استانداردهای موجود است و این که آیا نوزاد در منحنی رشد طبیعی در جای درستی از نمودار قرار می‌گیرد یا خیر.
اگر تعداد دفعات ادرار و مدفوع نوزاد کم است لازم در روش شیردهی خود به نوزادتان تجدیدنظر کنید. از طرفی باید توجه داشت که حجم شیر مادر رابطه مستقیمی با تکرر شیردهی دارد. یعنی هر چه نوزاد بیشتر و مکرر شیر بخورد، غدد ترشح شیر نیز بیشتر فعالیت خواهند کرد و شیر بیشتری در پستان‌های مادر جمع خواهد شد.
این نکته را هرگز فراموش نکنید که شیر هیچ مادری بی‌کیفیت نیست و کم بودن میزان شیر ارتباط زیادی با کیفیت آن ندارد و همواره شیر هر مادری بهترین منبع تغذیه برای نوزاد است. بنابراین حتی اگر حجم شیر شما کم است شیردهی به نوزاد را متوقف نکنید. در ادامه روش‌های تقویت و افزایش شیر مادر را ارائه خواهیم کرد این راهکارها را به کار ببندید و مصرانه به نوزاد خود شیر دهید. حتی اگر میزان شیر سینه شما کم است، شیر خود را بدوشید و همان مقدار کم را نیز به نوزاد بدهید.
علت نیامدن شیر مادر
دلایلی متعددی ممکن است در کاهش شیر مادر، یا کافی نبودن آن و یا حتی نیامدن شیر از سینه مادر دخیل باشند. باید توجه داشت که وضعیت بدنی هر مادر با مادر دیگر متفاوت است و برای بررسی میزان کافی بودن شیر باید فاکتورهایی که در بالا اشاره شد را مورد ارزیابی قرار داد. ضمناً تولید شیر در زایمان اول ممکن است با تاخیر شروع شود و این تاخیر تا ۵ روز قابل قبول و طبیعی است اما گاهی ممکن است سینه‌های مادر پر شیر باشد و حتی به دلیل انباشتگی زیاد حجم شیر، امکان دارد پستان‌های مادر دردناک شوند اما مادر قادر به شیردهی نباشد. علل بروز این امر نیز می‌تواند بسیار متفاوت باشد؛ در ادامه به برخی از این موارد اشاره خواهیم کرد.
- زایمان زودرس
- وضع حمل سخت و طولانی و استفاده زیاد از داروهای بیهوشی یا تزریق زیاد مایعات داخل وریدی به مادر
- زایمان به روش سزارین
- هیجانات شدید روحی مانند مانند استرس، درد و یا حتی افسردگی پس از زایمان
- ناتوانی نوزاد در مکیدن سینه مادر
- ناهنجاری‌های نوک سینه مادر مانند صاف بودن یا فرو رفته بودن نوک سینه یا بیش از حد بزرگ بودن نوک پستان که مکیدن آن را برای نوزاد دشوار می‌کند.
- اختلالات هورمونی مادر مانند کم‌کاری تیروئید یا سندرم تخمدان پلی کیستیک
- ابتلای مادر به دیابت
- چاقی و اضافه وزن پیش از دوران بارداری و یا اضافه وزن بیش از حد مادر در دوران حاملگی
- عدم دفع جفت و باقی ماندن جفت در رحم
- کیست‌های تخمدانی لوتئال
شیوه‌های تقویت و افزایش شیر مادر
برخی مواد غذایی و مصرف آن‌ها توسط مادر می‌تواند به افزایش حجم شیر و همچنین بالا بردن کیفیت شیر مادر تاثیر زیادی داشته باشند. قرار دادن برخی مواد غذایی در جیزه غذایی روزانه مادر باعث می‌شود تا شیر بیشتری از پستان مادر خارج شود و در نتیجه نوزاد رشد بهتر و مناسب‌تری داشته باشد.
در شرایط مطلوب و ایده‌آل روزانه در هر پستان مادر یک لیتر شیر تولید و سنتز می‌شود. با به کار بستن برخی تکنیک‌ها و گنجاندن برخی مواد خوراکی در رژیم غذایی مادر، می‌توان این مقدار را افزایش داد.
به طور کلی برای بالا بردن حجم شیر در پستان‌های مادر موارد زیر را در نظر داشته باشید:
- همواره بدن خود را هیدراته نگه دارید. روزانه بین ۶ تا ۷ لیوان آب مصرف کنید. فراموش نکنید که حدود ۸۵ درصد از شیر مادر را آب تشکیل می‌دهد. برخی مادران گمان می‌کنند مصرف زیاد آب باعث می‌شود شیر آن‌ها آبکی و بی‌کیفیت شود این باور کاملاً غلط است. نوشیدن آب باعث می‌شود روند جریان شیر در مجاری ترشح آن با سرعت و سهولت بیشتری صورت بگیرد در ضمن سنتز شیر یک فرایند شیمیایی نسبتاً پیچیده در بدن است. علاوه بر این نوشیدن آب کافی باعث می‌شود تا سموم و مواد اضافی از بدن مادر دفع شوند و شیر سالم‌تری برای تغذیه به نوزاد داشته باشد.
- همواره نوزاد را با یک پستان شیر بدهید و وقتی از تخلیه کامل پستان مطمئن شدید نوزاد را با پستان دیگر شیر بدهید.
- استعمال دخانیات علاوه بر این که بر کیفیت شیر اثر خواهد گذاشت، برای نوزاد نیز مضر است. بهتر است مادر در دوران شیردهی از کشیدن سیگار اجتناب کند، کشیدن سیگار یکی از علل کم شدن شیر مادر است.
- همانطور که استعمال دخانیات بر کاهش میزان ترشح شیر تاثیر منفی دارند، مصرف مشروبات الکلی نیز می‌توانند حجم شیر سنتز شده در سینه مادر را کاهش دهند. پس توصیه می‌شود در دوران شیردهی مشروبات الکلی را کنار بگذارید.
- شیردهی را به طور متناوب ادامه دهید. فراموش نکنید هر چه بیشتر شیر به نوزاد خود بدهید شیر بیشتری در پستان‌های شما تولید و ترشح خواهد شد.
- رژیم غذایی دوران شیردهی خود را مغذی و پرکالری کنید. مصرف انواع غذاهای کم‌ارزش و بی‌ارزش را کنار بگذارید و به جای آن‌ها مقادیر بیشتری میوه و سبزیجات تازه میل کنید.
- نحوه صحیح شیردهی به نوزاد را مد نظر داشته باشید اگر نوزاد موقع شیر خوردن به خوبی روی پستان شما قرار نگیرد ممکن است در تلاش برای مکیدن سینه خسته شود و شیر کافی به بدنش نرسد در ضمن ممکن است باعث ایجاد ترک‌خوردگی در نوک سینه شما شود و مجبور شوید برای مدتی شیردهی از طریق پستان به نوزادتان را متوقف کنید. اگر در این کار مهارت کافی را ندارید از پزشک متخصص و یا یک فرد با تجربه کمک بگیرید.
- حتی‌المقدور از مصرف نوشیدنی و مواد خوراکی حاوی کافئین خودداری کنید. تحقیقات نشان داده است که مصرف کافئین بر میزان تولید شیر در مادران اثرات منفی دارد.
- خواب خود را تنظیم کنید و به اندازه کافی استراحت کنید. حتماً خودتان هم به عنوان مادر تجربه کرده‌اید که هنگامی که خواب باکیفیت و کافی دارید، میزان ترشح شیر در سینه‌های شما بیشتر است و شیردهی با روند مطلوب‌تری ادامه می‌یابد.
- پستان‌های خود را به آرامی ماساژ دهید. برای ماساژ پستان فقط قسمت قاعده سینه را ماساژ دهید و از ماساژ هاله و نوک سینه پرهیز کنید. ماساژ دادن باعث می‌شود تا جیران شیر در سینه روان‌تر شود.
- از سینه‌بندهای مخصوص شیردهی استفاده کنید. از پوشیدن سینه‌بندهای تنگ خودداری کنید. پوشیدن این گونه سینه‌بندها موجب کاهش تولید شیر خواهد شد و روند جریان شیر در سینه را نیز مختل می‌کند.
مواد خوراکی که بر سنتز بیشتر شیر مادر تاثیر مثبت دارند
در کنار راهکارهایی که عرضه شده‌اند مصرف برخی مواد غذایی نیز می‌توانند بر سنتز شیر و سهولت جریان شیر در سینه مادر موثر باشند در ادامه به برخی از این مواد اشاره خواهد شد. فراموش نکنید که از این مواد به طور متنوع و متعادل در جیره غذایی روزانه خود استفاده کنید و قرار نیست تمام این مواد هر روزه در رژیم غذایی شما قرار بگیرد. در ضمن اگر نسبت به هر کدام از موادی که در ادامه لیست خواهند شد، حساسیت دارید از مصرف آن‌ها خودداری کنید. اگر با مصرف هر کدام از این مواد غذایی تغییرات فاحشی در رنگ، بو و حجم ادرار و مدفوع نوزاد مشاهده کردید و یا احساس کردید نوزاد به آن‌ها واکنش آلرژیک دارد، حتماً با یک متخصص اطفال مشورت کنید.
- زنجبیل: تحقیقات علمی نشان می‌دهد که مصرف زنجبیل در مادران شیرده به خصوص مادرانی که برای اولین بار صاحب فرزند می‌شوند، باعث افزایش تولید شیر خواهد شد. زنجبیل را می‌توانید به عنوان ادویه مصرف کنید و یا ریشه زنجبیل را با مقداری آب گرم به آرامی دم کنید و به صورت دمنوش مصرف نمایید.
- زردچوبه: خواص زردچوبه بسیار است یکی از خواص مهم زردچوبه خاصیت ضد باکتریایی و ضد التهابی آن است. مصرف زردچوبه می‌تواند باعث برطرف شدن انسداد کانال‌های شیری شود و التهاب و تورم پستان‌ها را کاهش دهد. کاهش تورم پستان‌ها منجر به تسهیل روند جریان شیر در سینه‌ها خواهد شد.
- ریحان بنفش: ریحان دارای خاصیت آرامش‌بخشی است و به جریان یافتن شیر در مجاری شیر پستان مادر کمک می‌کند. علاوه بر این پستان حاوی مقادیر زیادی آهن، نیاسین، تیامین و کاروتن است که که در حفظ سلامت مادر و نوزاد نقش مهمی دارند. از ریحان به عنوان سبزی در کنار انواع غذا می‌توانید استفاده کنید، همچنین از ریحان خشک به عنوان ادویه نیز می‌توانید در رژیم غذایی خود بهره ببرید. یکی دیگر از روش‌های استفاده از ریحان، دمنوش آن است. چند برگ ریحان را در یک استکان آب گرم بریزید و اجازه دهید تا برای چند دقیقه دم بکشد، سپس محلول را با کمی عسل میل کنید.
- سیر: آنقدر خواص سیر زیاد است که در بهبود همه مکانیسم‌های بدن می‌توان از آن به عنوان یک کاتالیزور و تقویت کننده استفاده نمود. سیر باعث تحریک تولید شیر در بدن مادر خواهد شد. توجه داشته باشید که مصرف سیر ممکن است مزه شیر را تغییر دهد پس در مصرف آن زیاده‌روی نکنید و بهتر است آن را به همراه غذاهای مختلف و به عنوان چاشنی استفاده کنید. اگر طعم وبوی سیر تازه برای شما آزار دهنده است می‌تواند از پودر سیر که بو و مزه کمتری دارد استفاده کنید.
- شوید: شوید می‌تواند بر ترشح شیر در بدن مادر تاثیر مثبتی داشته باشد همچنین شوید می‌تواند عوارض دوران شیردهی مانند اختلالات خواب، سر درد، کیست تخمدان و مشکلات گوارشی را نیز کاهش دهد.
- هویج: از آنجا که هویج دارای مقادیر زیاد بتاکاروتن است در افزایش سنتز شیر نقش مهمی دارد. مصرف خام هویج باعث می‌شود مواد مغذی موجود در آن بیشتر به بدن مادر برسد اما اگر دستگاه گوارش شما ضعیف است می‌توانید هویج را به صورت پخته و به همراه انواع غذا میل کنید.
- زردآلو: خوردن زردآلو می‌تواند باعث تعادل هورمونی در بدن بانوان شود و عوارض دوران شیردهی که یکی از آن‌ها اختلالات هورمونی است را کاهش دهد. زردآلو دارای فیبر و کلسیم است که به تولید شیر کمک می‌کند.
- بادام: حتماً شنیده‌اید که بادام برای رفع خطوط و ترک‌های بارداری بسیار موثر است. علاوه بر این بادام سرشار از ویتامین E می‌باشد و یک ماده شیرافزا نیز هست.
- نخود: این ماده غذایی پرخاصیت از قدیم برای افزایش شیر در مادران شیرده استفاده و تجویز می‌شده است. نخود حاوی پروتئین، فیبر، ویتامین‌های خانواده B و کلسیم است. برای جلوگیری از نفخ، نخود را یک شب قبل از استفاده در آب بخیسانید و روز بعد آن را استفاده کنید تا نتیجه آن را در میزان ترشح شیر خود مشاهده کنید.