نکات مهم در مورد توان‌بخشی بعد از زایمان
گذر از هر تروما نیازمند ریکاوری است. زایمان با توجه به جمیع فشارهای روحی و جسمی که به مادر وارد می‌کند می‌تواند در حکم یک تروما ارزیابی شود. تعییرات بدن مادر طی ۹ ماه بارداری و بعد پروسه سخت و طاقت‌فرسای زایمان باعث می‌شود تا مادر انرژی زیادی را دست بدهد و بعد از وضع حمل برگشتن به شرایط پیش از بارداری برای او دشوار خواهد بود. از طرفی ورود عضو جدید خانواده نیز چالش‌هایی به همراه دارد که ممکن است شرایط مادر را وخیم‌تر کند. به طور معمول همه بانوان بعد از وضع حمل چه زایمان طبیعی و فیزیولوژیک باشد و چه سزارین به توان‌بخشی نیاز دارند. منظور از توان‌بخشی کمک فیزیکی و روحی به مادر برای کسب توانایی‌ها و قابلیت‌های پیش از زایمان است. در این مقاله در خصوص توان‌بخشی پس از زایمان اطلاعات مهم و کاربردی را خدمت شما مادران عزیز ارائه خواهیم کرد.
اطلاعات مهم در مورد توان‌بخشی پس از زایمان
زایمان یک فرایند پیچیده و سخت است. مادر علاوه بر ساعات پراسترس و دردناک زایمان، ۹ ماه بارداری را نیز از سر گذارنده است که پر از عوارض و مشکلات جسمی و روحی بوده است، لذا بعد از زایمان بدن زن به ریکاوری روحی و جسمی نیاز دارد. در این مقاله قصد داریم تا اطلاعات هم در خصوص ریکاوری بانوان بعد از زایمان را در اختیار شما خواننده محترم قرار دهیم.
توان‌بخشی چیست؟
توان‌بخشی یا بازتوانی عبارت است از فرایندی که در طی آن به فردی که دچار ناتوانی در انجام برخی کارهای روزمره شده باشد، کمک می‌شود تا توان از دست رفته خود را باز یابد. هدف و غایت توان‌بخشی بازگردان توانایی‌های یک فرد به حالتی است که به طور مستقل قادر به انجام کارهای خود باشد و به استقلال برسد. در توان‌بخشی دارویی تحویز نمی‌شود. فرد طی انجام تمرین‌های حرکتی و حسی به تدریج توان خود را باز می‌یابد. ممکن است فرد در طی یک حادثه یا بیماری آسیب دیده و منجر به محدودیت عملکردی شود و یا رخدادی مانند زایمان را پشت سر گذارده باشد هرچه که باشد نیرو و توان فرد تحلیل رفت و نیاز به ریکاوری دارد.
توان‌بخشی بسیار وسیع است و زیر مجموعه خدمات بهداشتی و درمانی محسوب می‌گردد. به افرادی نظیر کسانی که به مشکلاتی پس از ابتلا به بیماری‌های نظیر سکته مغزی و ضایعات نخاعی، جراحی‌های ارتوپدی، ضربه مغزی، سوختگی، نابینایی، کم شنوایی، اختلال پردازش مرکزی شنوایی، مشکلات تعادل و غیره را دارند کمک می‌کند، تا حد امکان بر مشکل خود غلبه نموده و استقلال عملکردی قبلی را بازیابد.
اما در زنان باردار نیز ممکن است بعد از وضع حمل نیاز باشد تا از خدمات توان‌بخشی برای بازگشتن بدن زن به پیش از دوران حاملگی بهره برد. توان‌بخشی دارای شاخه‌های مختلفی است و در هر صورت هر کدام از افراد شاغل در این بخش‌ها هدف خود را بر بهبود زندگی فرد ناتوان و ارتقا سطح کیفی قابلیت‌های او قرار می‌دهند.
ضرورت توان‌بخشی پس از زایمان
سختی‌های بارداری و زایمان برای بسیای از زنان با انتظاری شیرین سپری می‌شود. گرچه تولد نوزاد موقعیتی احساسی است و شیرینی خود را دارد اما ر کنار آن دردسرها و سختی‌های جدید شروع می‌شود. به خصوص اگر اولین زایمان مادر باشد و یا نوزاد با بیماری خاصی به دنیا بیایید. چالش‌های نظیر یادگیری مهارت‌های جدید، کمبود خواب و استراحت، افزایش مسئولیتهای یک زن، تغذیه نوزاد و غیره از مواردی هستند که زندگی مادر را تحت الشعاع قرار می‌دهند. بنابراین باید توان مادر برای انجام مسئولیتهای جدید افزایش یابد. اثرات تمرین‌های توان‌بخشی و فیزیوتراپی بر مادر فقط فیزیکی و بدنی نیست. بلکه این چالش‌ها گاهاً اثرات روحی نیز بر مادر دارد. احساس این که با آمدن کودک به او کم توجهی نمی‌شود (حس دریافت حمایت و پشتیبانی) و همچنین کمک‌های توان‌بخشی باعث می‌شود که مادر در انجام کارهایش موفق باشد و حس رضایت در او افزایش می‌یابد و اعتماد به نفسش بالا می‌رود.
علاوه بر حس خوب وضع حمل که مادر را وارد مرحله‌ای جدیدی از زندگی می‌کند و زایمان یک حس دورنی زیبای است که مادر تجربه می‌کند. اما ممکن است روی بدن مادر اثرات منفی بگذارد. انجام حرکاتی ساده و مکرر باعث می‌شود تا کم‌کم مادر با تغییرات حاصل شده در بدنش کنار بیایید. توان‌بخشی بعد از بارداری و وضع حمل باعث کاهش آسیب‌ها و مشکلات مادر در آینده می‌شود. حتی این توان‌بخشی‌ها مادر را برای بارداری در آینده آماده می‌کند، زیرا گاه آسیب‌های بارداری و یا بعد از زایمان، مادر را از داشتن تجربه مجدد بارداری منصرف می‌کند.
همچنین مادران سالم، فرزندانی قوی‌تر از لحاظ روحی و جسمی پرورش می‌دهند. لذا توان‌بخشی به خصوص پس از وضع حمل از اهمیت بالایی برخوردار است.
منظور از توان‌بخشی و فیزیوتراپی بعد از زایمان چیست؟
در هنگام بارداری، ماهیچه‌ها، رباط‌ها، اعصاب و رگ‌های خونی در ناحیه شکم، لگن و پاها فارغ از سایر اندام‌های حیاتی موجود در ناحیه املا و احشاء بیشترین فشار و کشش را احساس می‌کنند. همان‌طور که این کشیدگی‌ها و فشارها در طی ۹ ماه بارداری به تدریج افزایش می‌یابد، بعد از وضع حمل نیز باید به تدریج در جهت بهبود و سلامت این اندام‌ها و بافت‌ها اقدام نمود. انجام حرکات و تمرینات توان‌بخشی در کنار تغذیه مناسب کلید حل این مشکلات است.
البته یک سری از ورزش‌های توان‌بخشی از همان دوران بارداری و در کلاس‌های آمادگی زایمان به مادر آموزش داده می‌شود.
فیزیوتراپی و انجام توان‌بخشی بر اساس هر یک از اندام‌ها انجام می‌دهد.
- ارزیابی اسکلتی – عضلانی: در اولین مرحله از ارزیابی اسکلت و عضلات ناحیه شکم و لگن سوالاتی از مادر می‌شود. این سوالات به فیزیوتراپیست کمک می‌کند تا بتواند مادر را بهتر راهنمایی کند و راهکارهای مناسب را عرضه کند. لازم است تا مادر هر گونه درد و یا آسیب دیدگی در این ناحیه را با فیزیوتراپیست در میان بگذارد. حتی اگر آسیب دیدگی مربوط به دوران پیش از بارداری باشد. اکثر زنان بعد از وضع حمل از مشکلات و درد ناحیه کمربند لگنی شکایت می‌کنند. درد کمربند لگنی شامل احساس درد در استخوان‌های لگن خاصره به ویژه استخوان شرمگاهی، استخوان‌های ناحیه نشمینگاهی و درد در ناحیه کمر است. برخی زنان درد در ناحیه مچ دست را نیز تجربه می‌کند. درد ناحیه مچ به خاطر فشاری است که اکثراً در زمان وضع حمل به دسته یا لبه تختی که زایمان را انجام می‌دهند، وارد آورده‌اند. گاه با انجام چندین حرکات توان‌بخشی ساده این مشکلات رفع شده و از بروز مشکلات بعدی و یا مزمن شدن آن جلوگیری می‌کنند.
- ارزایابی عضلات کف لگن: این عضلات در پایین لگن هستند و این عضلات حامی اندام‌های داخلی مثانه و روده‌ها هستند. این ماهیچه‌ها باعث ایستایی و حمایت از استخوان‌های ناحیه کمر و لگن خاصره می‌شوند. این عضلات در مراحل مختلف زندگی افراد به ویژه در زنان تحت شرایط فشار و کشش قرار می‌گیرند مانند دوران بارداری و یا هنگام مقاربت بیشتر به چالش کشیده می‌شوند. در زمان حاملگی عضلات کف لگن تا رسیدن به آخرین ماه‌های زمان وضع حمل در حدود چهار برابر طبیعی خود کش می‌آید. گاه این عضلات در اثر این کشش‌ها دچار پارگی می‌شوندیا بریده می‌شوند و گاه تاندون‌ها در این ناحیه دچار کشیدگی می‌شوند. گاه این عضلات دچار پارگی نمی‌شوند ولی همین کشش‌ها به این عضلات آسیب می‌رسانند. انجام حرکات فیزیوتراپی و توان‌بخشی منجر به بازگشت سلامت به ماهیچه‌های ناحیه کف لگن خاصره خواهد شد.
پس از انجام معایناتی از عضلات کف لگن بعد از زایمان نظیر انجام سونوگرافی، معاینه و بررسی واژن می‌توان میزان کشش و شل شدن عضلات این ناحیه را ارزیابی کرد. در طی انقباضاتی که فیزیوتراپیست بر روی صفحه مانتیور سونوگرافی مشاهده می‌کند میزان سلامت و یا آسیب این عضلات را تعیین می‌کنند.
معاینه ناحیه واژینال هم اطلاعاتی در مورد قدرت عضلات کف لگن و افتادگی واژن را نیز در اختیار فیزیوتراپیست قرار می‌دهد. گاه افتادگی مثانه در سونوگرافی نیز نشانه‌ای از سست بودن عضلات ناحیه لگن خاصره هستند.
- ارزایابی عضلات شکم: ماهیچه ناحیه شکم در دوران بارداری دچار کشش می‌شوند و به حالت عادی باز می‌گردند. ناحیه شکم دارای شش تکه ماهیچه است. خط میانی شکم ناحیه‌ای است که به اندازه کافی قوی نیست عضلات این ناحیه در هفته‌های اول پس از وضع حمل هنوز به اندازه کافی قوی نیستند. استراحت برای بهبود مادر پس از انجام زایمان لازم است. بهتر تا بهبودی نسبی از انجام حرکاتی که به ناحیه شکم فشار وارد می‌آورد جداً خودداری کنند. معمولاً ۸ هفته بعد از زایمان عضلات شکم به بهبودی می‌رسند چنان‌چه بعد از گذشت این مدت عضلات شکم به خصوص خط میانی شکم دوباره محکم و سفت نشد برای بهبود این عضلات انجام حرکات توان‌بخشی و فیزیوتراپی لازم است.
- ارزیابی عملکرد مثانه و روده: بسیاری از زنان از اختلال در عملکرد مثانه و روده در طی هفته‌ای اول بارداری و هفته‌های اول پس از وضع حمل شکایت می‌کنند. فیزیوتراپیست برای دریافت اطلاعاتی راجع به عملکرد مثانه و روده باید به یک سری اطلاعات را از طریق سوالات مطرح شده کسب کند؛ مانند: چه میزان نوشیدنی در طی روز مصرف می‌شود؟ تعداد تخلیه مثانه و روده در طی یک روز چقدر است؟ آیا احساس درد و ناراحتی هنگام مقاربت وجود دارد؟ نشست ادرار و مدفوع وجود دارد؟ احساس سوزش و درد در هنگام دفع ادرار و موفوع؟ آیا نیاز فوری به دستشویی حس می‌شود؟ تکرر ادرار و یا احتباس ادرار وجود دارد؟ آیا از قبل بارداری، مشکلات دستگاه ادراری و گوارشی وجود داشته است یا خیر؟
پاسخ به این سوالات به فیزیوتراپیست کمک می‌کند که تا با وجود علائم اولیه تشخیص دهد که آیا اختلال در مادر وجود دارد یا خیر. متناسب با اطلاعات کسب شده، تمرینات توان‌بخشی و فیزوتراپی را ارائه می‌دهد.
اهداف مراجعه به متخصص توان‌بخشی و فیزیوتراپیست
همه بانوان اهداف یکسانی را در مراجعه به توانبخش و فیزیوتراپیست دنبال نمی‌کنند و از طرفی میزان پیگیری و انجام تمرینات نیز به روحیه شخص باز می‌گردد. در نهایت هدف برای فیزیوتراپیست و توانبخش یکی است بازگشت سلامتی به بانوان پس از زایمان تا احساس بهتری را تجربه کنند. اما میزان مشکلات ایجاد شده تعیین کننده درجه سختی تمرینات و طولانی بودن تمرینات مرتبط می‌شود. نکته‌ای که هر بانویی باید بدان توجه کند این است که این مشکلات کم کم ایجاد شده‌اند و رفع مشکل نیز به تدریج و با پیگیری بانو انجام می‌گیرد، لذا حل مشکل، صبوری بانوان و خانواده آن‌ها را می‌طلبد. بهتر است از ابتدا مادر اهداف خود را با متخصص توان بخشی یا فیزیوتراپیست مطرح کند. برای مثال یک بانو ممکن است که بخواهد در مسابقات رزمی شرکت کند بهتر است از اول فیزیوتراپیست را در جریان بگذارد زیرا شاید مدت زمانی که مد نظر بانو است محقق نشود، زمان کم باشد و یا حتی در شرایط کنونی بدن او پاسخگو نبوده و تمرینات برای رسیدن به آمادگی مسابقات کافی نباشد. انجام حرکات توان‌بخشی اگر زودتر آغاز شود مسلماً کمک موثرتری به درمان و کسب مجدد توان از دست رفته می‌شود.
بهترین زمان مراجعه به فیزیوتراپی بعد از زایمان
بهترین زمان برای ارجاع به فیزیوتراپیست در زایمان طبیعی (واژینال) بعد از گذشت ۲ تا ۳ روز و اگر زایمان از نوع سزارین بوده است تقریباً بعد از گذشت پنج تا ۷ روز بعد از وضع حمل است. در این بازه زمانی مادر می‌تواند به متخصص توان‌بخشی یا فیزیوتراپیست رجوع کند.
فواید انجام حرکات فیزیوتراپی و توان‌بخشی در دوران بارداری
انجام حرکات توان بخشی در دوران پیش از بارداری (یعنی زمانی که زن و شوهر می‌خواهند اقدام به بچه‌دار شوند) نیز حائز اهمیت است. بانو با انجام حرکات ورزشی می‌تواند دوران بارداری را راحت‌تر سپری کند و همچنین این حرکات در زمان بارداری و پس از وضع حمل می‌تواند کمک کننده باشد. فیزیوتراپی به تمرینات ورزشی، آموزشی، مراقبتی، تکنیک‌های ورزشی و بهبود وضعیت بدن مادر در زمان بارداری و پس از زایمان مربوط می‌شود. برخی از فواید این تمرینات عبارتند از:
- آسان‌تر شدن وضع حمل و کاهش احتمال عمل سزارین
- کنترل وزن در طول بارداری و پس از وضع حمل
- افزایش استقامت قلبی و عروقی مادر
- جلوگیری از مشکلات تنفسی
- کنترل دردهای اسکلتی و ماهیچه‌ای
- کاهش میزان تورم اندام‌ها
- کاهش گرفتگی عضلات ناحیه شکم، لگن و پاها
- کاهش مدت زمان زایمان و زایمان سریع‌تر
- کاهش استرس و اضطراب بانوی باردار
برخی از درمان‌های توان‌بخشی
آب درمانی: در زنانی که پس از زایمان مشکلات عفونتی در ناحیه تناسلی ندارند، انجام حرکات ورزشی و پیاده‌روی در آب بسیار کارساز است. ورزش در آب به دلیل خواص ویژه آب بسیاری از مشکلات کمردرد و دردهای عضلانی را بهبود می‌دهد.
انجام ورزش‌های ویژه کمر، حرکات کگل، دراز نشست (در صورت آسیب‌های گردنی این تمرین حذف می‌شود)، ماساژ درمانی و انجام حرکات کششی و قدرتی، دوچرخه ثابت و … نمونه‌های از این تمرینات هستند که مادر می‌تواند با برنامه‌ریزی آن‌ها در منزل نیز انجام دهد.
برخی تمرینات به نحوی است که مادر ضمن مراقبت از کودک می‌تواند این حرکات را انجام بدهند و این باعث یک رابطه احساسی بیشتر بین مادر و کودک می‌شود از طرفی کودک نیز ممکن است از منافع این ورزش‌ها بهره‌مند شود. شادی و نشاط مادر بی‌گمان به نوزاد نیز منتقل خواهد شد.
برخی تمرینات مختص منزل هستند و برخی نیاز به حضور فیزیوتراپ و وسایل ویژه – خاص است مانند دستگاه‌های وزنه‌ای، دستگاه‌های برقی و لرزشی … ندارند بنابراین اگر مادر امکان حضور در مراکز درمان یو فیزیوتراپی را ندارد می‌تواند در منزل نیز برخی حرکات ساده اما موثر ورزشی را انجام دهد.
بهبود شرایط روحی پس از زایمان
برخی بانوان پس از زایمان دچار افسردگی می‌شوند، افسردگی پس از زایمان یک مشکل رایج بین مادران است. گاهی شدت افسردگی زیاد نیست و با کمک خانواده و اطرافیان مشکل مرتفع می‌شود. اما گاهی افسردگی شدیدتر است و نیاز به مراجعه به پزشک است. پزشک برای تعیین نوع درمان در اولین قدم باید شدت بروز علائم افسردگی را بررسی کند. بررسی سوابق پزشکی مادر و اطلاع از سبک زندگی پیش از بارداری اطلاعات مفیدی به پزشک برای درمان بیماری خواهد داد. روانشناسان برای درمان افسردگی بعد از زایمان از تکنیک‌های درمان رفتاری – شناختی بهره می‌برند. مدت درمان بستگی به شدت بیماری و نوع درمان آن دارد. برخی از بانوان نیاز به جلسات مشاوره طولانی مدت دارند. برای برخی از بیماران داروها یا مکمل‌های ضدافسردگی تجویز می‌شود. این داروها ترکیبی از برخی ویتامین‌ها، املاح و عناصر معدنی هستند. منیزیم، روی، ویتامین‌های گروه B از جمله ترکیباتی هستند که در این داروها به کار می‌روند.
در مقالات مربوط به «چگونه به همسر خود بعد از زایمان کمک کنیم؟ (مقاله اول و مقاله دوم)» توضیحات مفصلی در خصوص همکاری خانواده به ویژه همسر برای کنترل نوسانات خلقی پس از زایمان ارائه شد. گاهی راهکارهای ساده و انحصاری خانواده و به ویژه همسر بیشتر از شیوه‌های آکادمیک روانشناسی موثر واقع می‌شوند. فراموش نکنید که سلامت جسم و روح در گرو یکدیگر است بنابراین در کنار برنامه‌ریزی برای ریکاوری جسم به فکر التیام فشارهای روحی دوران بارداری و پس از زایمان نیز باشید.