ساختار و نحوه عملکرد بندناف
نطفه و جنین برای شکل‌گیری، تقسیم، تمایز، رشد و نمو نیازمند دریافت مواد غذایی و اکسیژن است. بدن جنین یک ساختار زنده و پویا است که علاوه بر مصرف مواد مغذی، مواد زائد نیز تولید می‌کند. وظیفه رساندن مواد مغذی و اکسیژن و دفع مواد زائد از بدن جنین برعهده ساختاری به نام بند ناف است. بند ناف از قسمت وسط شکم جنین به ساختاری در دیواره رحم مادر مرتبط است که به آن جفت می‌گویند. در این مقاله با اجزای تشکیل دهنده بند ناف و نحوه فعالیت آن آشنا خواهیم شد. همچنین توضیحاتی درباره اهمیت بند ناف و اهمیت نگهداری سلول‌های بینادی موجود در خون بند ناف ارائه خواهد شد؛ پس با تیم پینو بیبی همراه باشید.
ساختمان بند ناف چگونه است؟
تشکیل جنین و تولد نوزاد یک پدیده خارق‌العاده است و بدن مادر، میزبان این اتفاق شگفت‌انگیز است. نکته عجیب و حیرت‌آور در مورد فرایند تولد نوزاد، شکل‌گیری یک موجود کامل تنها از یک سلول تخم اولیه است که به مرور و طی تقسیمات متوالی، متمایز می‌شود و به تدریج اندام‌های مختلف بدن یک انسان کامل را پدید می‌آورد و حتی ویژگی‌های روحی فرد نیز طی این فرایند تکاملی تعیین می‌شود. این که چگونه یک سلول اولیه قادر به تقسیم و تکامل می‌شود در مقاله‌ای در مجله اینترنتی پینو بیبی تحت عنوان «مراحل رشد یا چرخه رشد جنین» به طور کامل تشریح شده است. شاید شگفت‌آورترین پروسه تولد نوزاد و مراحل رشد مربوط به ایجاد یک عضو جدید در بدن بانوی باردار است که جفت نام دارد. جفت عضوی است که یک هفته بعد از لقاح پدید می‌آید و به دیواره رحم می‌چسبند و طی ۹ ماه حاملگی، وظیفه اکسیژن‌رسانی، رساندن مواد مغذی و دفع مواد زائد از بدن جنین را برعهده دارد. این عضو مهم و حیاتی از طریق یک زائده نسبتاً باریک و بلند به نام بند ناف با بدن جنین در ارتباط است. در این مقاله قصد داریم تا نگاه دقیق‌تری به ساختمان بند ناف، چگونگی عملکرد و اهمیت آن در رشد و نمو جنین بپردازیم.
بند ناف چیست؟
همانطور که اشاره شد بند ناف یک زائده طناب‌مانند است که رابط بین جفت و جنین است. به نوعی می‌توان گفت بند ناف رابط بین بدن مادر با بدن جنین است. از بند ناف به نام طناب نافی یا ساقه بدن نیز نام برده می‌شود. شاید بتوان گفت جفت عضوی از بدن مادر است که با بند ناف، عضوی از بدن جنین در تبادل و همکاری است و این مشارکت دو جانبه منجر به رشد و نمو یک موجود جدید می‌شود، بنابراین حیات و ممات جنین وابسته به این ارتباط است و هر گونه اختلال در برقراری این ارتباط ممکن است باعث به خطر افتادن حیات جنین شود. بند ناف نه تنها از حیث تغذیه، اکسیژن‌رسانی و دفع مواد زائد برای جنین حائز اهمیت است بلکه حاوی سلول‌های نامیرای بنیادی است که علاوه بر تقسیم و تمایز و ساخت کلیه اجزای بدن جنین، بعد از تولد و در صورت نگهداری نیز می‌تواند برای نوزاد مهم و حیاتی باشد و حتی در مواردی متضمن سلامت و حفظ جان نوزاد باشد.
ساختمان بند ناف چگونه است؟
همانطور که گفته جفت یک هفته بعد از لقاح در بدن بانوی باردار تشکیل می‌شود اما بند ناف در هفته پنجم حاملگی پدید می‌آید. بند ناف مانند یک طناب نجات است که از بدن جنین به بدن مادر اتصال دارد و از شیره جان مادر برای رشد و نمو استفاده می‌کند.
بند ناف متشکل از پرده‌های الانتوئیس، کیسه زرده و ۲ سرخرگ و یک سیاهرگ است. شاید بتوان گفت بند ناف دسته‌ای از رگ‌های خونی است که غلافی دور آن‌ها را احاطه کرده است. این غلاف حالت ژله‌ای دارد. به این پوشش ژله‌ای «وارتون» گفته می‌شود. وارتون که وظیفه آن حفاظت از رگ‌های خونی طناب نافی است؛ چند هفته بعد از تشکیل اولیه بند ناف، شکل می‌گیرد. پرده‌های الانتوئیس شامل دو غشای جنینی به نام آمنیون و کوریون است که علاوه بر حفاظت از جنین، از خشک بدن جنین نیز محافظت می‌کنند. کیسه زرده که از آن به عنوان کیسه ناف، ساک حاملگی و یا کیسه غشایی یاد می‌شود وظیفه تغذیه جنین را بر عهده دارد. بند ناف از ناحیه ناف روی شکم جنین به سطح جنینی جفت گسترش می‌یابد. سطح خارجی بند ناف به رنگ سفید مات است و به دلیل قرارگیری در کیسه آب و مجاورت با مایع آمنیوتیک مرطوب است. در بررسی میکروسکوپی می‌توان عبور ۳ رگ را از مجرای بند ناف مشاهد کرد. قطر این طناب نافی بین ۸/۰ تا ۲ سانتی‌متر است. طول بند ناف به طور معمول ۵۰ تا ۵۵ سانتی‌متر است البته این بازه می‌تواند بین ۳۳ تا ۱۰۰ سانتی‌متر نیز گسترده شود اما به طور معمول بند نافی که زیر ۳۰ سانتی‌متر و یا بیشتر از ۱۰۰ سانتی‌متر طول داشته باشد غیرطبیعی است. طول و ضخامت بند ناف در هفته‌های مختلف بارداری و با رشد جنین تغییر می‌کند و به طور معمول با رشد جنین، ضخامت و طول بند ناف نیز بیشتر می‌شود.
همانطور که گفته شده جنین از طریق بند ناف به سیستم گردش خون مادر متصل است. دو شریان (سرخرگ) خون روشن که حاوی اکسیژن و مواد غذایی است را به بدن جنین می‌رسانند و یک ورید (سیاهرگ) خون تیره که فاقد اکسیژن است و حاوی دی‌اکسید کربن و مواد زائد می‌باشد را از بدن جنین دفع می‌کند. عروق بند ناف حالت مارپیچی دارند بنابراین ساختار آن‌ها به گونه‌ای است که در هم پیچیده نمی‌شوند. با توجه به آنچه که گفته شد می‌توان اذعان داشت بند ناف یک وظیفه حیاتی و خطیر برای حفظ و پایداری جنین بر عهده دارد.
نکته مهم و قابل ذکر در خصوص نحوه ارتباط خونی بین مادر و جنین این است که خون مادر و جنین تحت هیچ شرایطی با هم مخلوط نمی‌شود. ساختار بدن ناف و جفت به نحوی است که در محلی که این دو بهم می‌رسد طبق پدیده‌ای به نام انتشار تبادل مواد و اکسیژن صورت می‌گیرد.
بند ناف تا زمان وضع حمل و تولد نوزاد رابط بین مادر و جنین است و بعد از تولد نوزاد توسط ماما این ارتباط قطع می‌شود. ماما محل بند ناف روی بدن نوزاد را محکم می‌بندد. باقیمانده بند ناف به همراه جفت معمولاً چند ساعت بعد از زایمان از بدن مادر دفع می‌شود. باقیمانده بند ناف روی بدن جنین نیز طی ۱۰ تا ۱۴ روز پس از زایمان خشک می‌شود و از بدن نوزاد جدا خواهد شد. محل جدا شدن بند ناف مدتی زخم خواهد شد و به مرور بدون نیاز به استفاده از داروی خاص به خودی خود ترمیم خواهد شد. در ادامه روش‌های مراقبت از زخم بند ناف ارائه خواهد شد.
نحوه مراقبت و تمیز کردن بند ناف نوزاد
بعد از تولد بند ناف از بدن جنین جدا می‌شود و بعد از مدتی سیاه و خشک می‌شود و می‌افتد. افتادن بند ناف یک فرایند طبیعی است و نیاز به درمان خاصی ندارد اما از آنجایی که محل افتادن بند ناف مدتی زخم خواهد ماند لازم است برای جلوگیری از عفونت و همچنین برای این که محل زخم نوزاد را آزار ندهد، نکاتی را مد نظر داشت:
- لازم نیست محل زخم را شست‌وشو داد و یا آن را با مواد ضدعفونی کننده مانند الکل، ضدعفونی کرد.
- دستکاری کردن بند ناف جایز نیست و هرگز نباید بند را کشید.
- باید همواره محل زخم بند ناف را خشک و تمیز نگه داشت.
- زدن بتادین، روغن زرد و هر نوع روغن یا پماد دیگری به محل زخم مطلقاً ممنوع است.
- به هنگام بستن پوشک باید مراقب بود که پوشک پایین‌تر از ناف قرار گیرد. اگر بند ناف زیر پوشک قرار بگیرد ممکن است با ادرار نوزاد در تماس باشد و موجب عفونت شود. همچنین ممکن است پوشک روی محل زخم نوزاد فشار بیاورد و موجب آزار و یا حتی خونریزی از محل زخم شود. بهتر است محل زخم همواره بیرون از پوشک باشد تا در معرض جریان هوا قرار بگیرد و زودتر خشک شود.
اختلالاتی مربوط به بند ناف در دوران جنینی
همانطور که عنوان شد بند ناف یک ساختار نسبتاً بلند و باریک است که در فضای کیسه آب غوطه‌ور است پس احتمال پیچ‌خوردگی و گره خوردن این ساختار بسیار زیاد است. یکی از اختلالات رایج در مورد بند ناف پیچیدن بند ناف دور گردن جنین است. این که چرا بند ناف دور جنین پیچیده می‌شود به طور دقیق مشخص نیست بنابراین پیشگیری از آن هم امکان‌پذیر نیست. البته باورهای غلطی در این باره وجود دارد که پشتوانه علمی ندارند مانند این که اگر خانم بارداری پاهای خود را روی هم بیاندازد این کار موجب پیچیدن بند ناف دور گردن جنین خواهد شدیا مثلاً این که به پهلو خوابیدن یا طاق‌باز خوابیدن مادر باعث ایجاد پیچش در بند ناف خواهد شد. همانطور که گفته شد این باورها توسط فکت‌های علمی تأیید نشده‌اند گر چه به پشت خوابیدن مادر می‌توانند باعث فشار به رحم شود وخون‌رسانی به جنین را تحت تأثیر قرار دهد اما تا کنون از لحاظ علمی رابطه‌ای بین خوابیدن مادر به پشت و پیچیدن بندناف دور گردن جنین پیدا نشده است. به طور کلی پیچش بند ناف ارتباطی با وضعیت قرارگیری مادر ندارد و مربوط به حرکات جنین در داخل کیسه آب است. به طور معمول پیچیدن بند ناف دور گردن جنین فشار زیادی به جنین وارد نمی‌کند و خطر جدی برای جنین ندارد اما گاهی بند ناف خیلی محکم و سفت دور گردن جنین پیچیده می‌شود و حتی در موارد نادری ممکن است گره بخورد، در چنین شرایطی خون‌رسانی به جنین مختل می‌شود و ممکن است منجر به از دست رفتن و مرگ جنین شود. متخصصان معتقدند پیچیدن بند ناف دور گردن جنین تا نیمه دوره بارداری جای نگرانی ندارد و حتی طبیعی نیز قلمداد می‌شود. اما در اواخر بارداری به خصوص اگر زایمان طبیعی باشد پیچش بند ناف می‌تواند خطرناک باشد و موجب مرگ جنین و یا اختلالات قلبی – عروقی در جنین شود. پزشکان جهت اطلاع از وضعیت قرارگیری بند ناف معمولاً از نوع خاصی از سونوگرافی استفاده می‌کنند که به آن سونوگرافی کالر داپلر گفته می‌شود. اگر مادر قصد زایمان طبیعی را داشته باشد و در سونوگرافی مشخص شود که بند ناف دور گردن جنین پیچیده شده است با نزدیک شدن به زمان وضع حمل و شدت گرفتن دردها و انقباضات مادر، متخصص به طور مرتب ضربان قلب جنین را کنترل می‌کند اگر ضربان قلب جنین نامرتب باشد ممکن است پزشک زایمان طبیعی را لغو و سزارین اورژانسی را پیشنهاد کند.
معمولاً در یک چهارم بارداری‌ها، بند ناف دور گردن جنین پیچیده می‌شود؛ همانطور که اشاره شد در ماه‌های اول بارداری نیاز به هیچ اقدامی ندارد اما در هفته چهلم به بعد این موضوع اهمیت زیادی دارد. از آنجایی که بند ناف مسئول تغذیه و اکسیژن‌رسانی به جنین است، اگر خون‌رسانی از طریق بندناف به جنین به درستی انجام نشود، موجب اختلال رشد در جنین خواهد شد.
اهمیت خون بند ناف و سلول‌های بنیادی
سلول‌های بنیادی جمعی از یاخته‌های ویژه و خاص بدن هستند که قابلیت خودسازی و خودترمیمی دارند. این سلول‌ها در واقع یاخته‌های تمایزنیافته و تقسیم نشده‌ای هستند که توانایی تقسیم و تمایز و تبدیل شدن به بافت‌های تخصصی بدن را دارند. دسته‌ای از سلول‌های بنیادی در خون بند ناف جنین وجود دارد. سالیان متمادی بعد از تولد نوزاد، بند ناف به عنوان یک زباله بیولوژیک دفع می‌شد اما با پیشرفت علم، محققان دریافتند که خون داخل بند ناف حاوی مقادیر قابل توجهی سلول بنیادی است که می‌توان آن‌ها را نگهداری کرد و بعدها از آن برای درمان بیماری‌های مختلف سود جست. سلول‌های بنیادی خون بند ناف، سلول‌های خون‌سازی هستند که قادرند تقسیم و به انواع یاخته‌های خونی مانند گلبول قرمز، گلبول سفید و پلاکت تبدیل شوند. از این رو امروزه در صورت درخواست والدین بعد از بریدن بند ناف، خون داخل بند ناف طی یک فرایند پزشکی و در شرایط کاملاً استریل جمع‌آوری می‌شود و به مراکز نگهداری سلول‌های بنیادی فرستاده می‌شود. نگهداری سلول‌های بنیادی در مراکزی به نام بانک ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی انجام می‌شود.
نگهداری از این سلول‌ها به دو صورت خصوصی و عمومی امکان‌پذیر است. در بانک عمومی نگهداری از سلول‌های بنیادی رایگان است و در واقع سپردن سلول‌های بنیادی بند ناف به این نوع موسسات نوعی شرکت در کارهای خیرخواهانه عام‌المنفعه است و از خون بند ناف نوزاد شما ممکن است برای درمان بیمارانی که توان مالی کافی ندارند استفاده شود البته اگر نوزاد یا خویشاوندان نزدیک او نیاز به استفاده از سلول‌های بنیادی را داشته باشند در صورت وجود سلول بنیادی نوزاد در بانک عمومی از آن استفاده می‌کنند و در غیر این صورت از ذخیره خونی متناسب برداشت خواهد شد. نگهداری در بانک‌های خصوصی نیازمند صرف هزینه است و خون بند ناف فقط و فقط برای استفاده و درمان بیماری‌های احتمالی نوزاد و یا خویشاوندان نزدیک (مادر، پدر، خواهر و بردار) استفاده می‌شود.
یافته‌های پژوهش‌های علمی حاکی از آن است که با استفاده از نگهداری خون بند ناف می‌توان بیش از ۸۰ نوع بیماری مختلف را درمان کرد. برخی از این بیماری‌ها عبارتند از:
- انواع سرطان مانند: لوسمی (سرطان خون)، تالاسمی و لنفوم
- بیماری‌های مربوط به مغز استخوان و بیماری‌هایی که نیازمند پیوند مغز استخوان هستند
- انواع کم‌خونی مانند کم‌خونی سلول داسی شکل
- اختلالات سیستم ایمنی بدن
- دیابت نوع یک (دیابت وابسته به انسولین)
- بیماری پارکینسون: نوعی اختلال پیش‌رونده سیستم عصبی است که بر روی حرکات فرد تأثیر می‌گذارد
- لوپوس: نوعی بیماری خودایمنی است که با التهاب اندام‌های مختلف بدن به خصوص مفاصل و کلیه‌ها همراه است و موجب بروز راش پوستی پروانه‌ای در مبتلایان می‌شود.