در بین عموم مردم تفاوتی بین هوش، استعداد، مهارت و علاقه وجود ندارد و اکثر مردم این اصطلاحات را به جای هم به کار می‌برند اما در علوم روانشناختی و تربیتی این مفاهیم کاملاً از هم جدا و قابل تفکیک هستند. بین کودک باهوش و کودک بااستعداد تفاوت‌های وجود دارد. در این مقاله به معرفی جنبه‌های مختلف هوش و استعداد پرداخته‌ایم تا شما والدین عزیز درک بهتر و درست‌تری از این دو مفهوم انتزاعی و پیچیده داشته باشید. تیم پینو بیبی در مقالاتی آتی به بررسی روش‌های استعدادیابی کودک و چگونگی ارزیابی هوش در کودکان می‌پردازد اما ورود به چنین مباحثی مستلزم درک هر کدام از مفاهیم گفته شده و تشخیص تفاوت‌های بین آن‌هاست.
فرق بین هوش با استعداد چیست؟
استعداد و هوش، دو ویژگی کاملاً متفاوت در افراد هستند که هر دو به نوعی مکمل یکدیگر هستند و وجود هر دوی آنها برای نیل به موفقیت و بهره‌مندی از یک زندگی سعادتمند و ایده‌آل ضروری است. هوش و استعداد دو مقوله جدا از هم هستند و باید جدا از هم ارزیابی شوند. به طور کلی استعداد یعنی یادگیری یک مهارت با صرف انرژی کمتر و زمان کمتر؛ اما هوش مفهوم پیچیده‌تری دارد که می‌توان آن را در ۴ دسته‌بندی سازگاری با محیط، تفکر انتزاعی، به کارگیری توانایی‌ها جهت تحقق و نیل به هدف مطلوب در زندگی و کسب و کار و توانایی در یادگیری تعریف نمود. داشتن استعداد، بدون هوش بی‌ارزش است زیرا برای کشف و پرورش استعداد نیاز به هوش است. بدین ترتیب که ابتدا استعداد کشف و شناسایی می‌شود سبب با استفاده از هوش، استعداد بالقوه، بالفعل و شکوفا می‌شود. هوش، میزان سرعت و توانایی در یادگیری است اما استعداد مهارت در یادگیری است. تیم پینو بیبی در این مقاله بر آن است تا تفاوت بین کودک باهوش و کودک بااستعداد را ارائه کند.
انواع هوش
مطابق نظریه گاردنر هوش را می‌توان در ۱۰ حوزه طبقه‌بندی کرد که به شرح زیر هستند:
- هوش کلامی – زبانی: توانایی استفاده از کلمات و بیان مفاهیم و افکار، هنگام صحبت کردن یا نوشتن.
- هوش منطقی – ریاضی: توانایی ذهن در حل مسئله و تفکرات منطقی.
- هوش جنبشی – حرکتی: توانایی تسلط زیاد بر حرکت بدن و استفاده از حرکات بدن برای نمایش منظور و احساس خود.
- هوش تصویری – فضایی: توانایی و ظرفیت افراد در درک، به خاطر سپردن و شناختن رابطه فضایی و محل قرارگیری اجسام سه بعدی نسبت به یکدیگر.
- هوش اجتماعی یا برون فردی: تشخیص احساسات درونی طرف مقابل خود را از نوع واکنش آنها.
- هوش درون فردی: توانایی داشتن درکی واضح از خود و سازماندهی زندگی.
- هوش طبیعت‌گرا: توانایی فرد برای برقراری ارتباط با محیط، شناسایی گیاهان و حیوانات مختلف و دسته‌بندی آنها بر اساس شباهت یا تفاوت‌ها.
- هوش موسیقایی: توانایی تشخیص صداهای آهنگین و هماهنگی ذهن‌شان با موسیقی.
- هوش اخلاقی: ظرفیت و توانایی درک درست از اخلاق، داشتن اعتقادات اخلاقی قوی و عمل به آنها و رفتار در جهت صحیح و درست.
- هوش هستی‌گرا: تمایل انسان به جستجو و طرح سوال درباره خود، خدا و جهان هستی از ازل تا ابد است و توجه به مسائل ماورایی.
انواع استعداد
بر اساس نظریه کلیفتون، ۳۴ نوع استعداد در افراد مختلف قابل ارزیابی است. این استعدادها عبارت هستند از:
- موفقیت جو: تا به نتیجه نرسند دست از تلاش برنمی‌دارند.
- آغازگر: فوراً فکر و ایده‌شان را به عمل تبدیل می‌کنند.
- سازش‌پذیر: انعطاف‌پذیری بالایی دارند.
- تحلیل‌گر: اطلاعات را به خوبی ارزیابی و سازماندهی می‌کنند.
- هماهنگ‌کننده: کارهای پیچیده را سریع سامان‌دهی می‌کنند.
- معتقد: به اعتقادات و باورهای‌شان به شدت پایبند هستند.
- فرمانده: به خوبی دیگران را متقاعد و مدیریت می‌کنند.
- محافظه‌کار: تمامی جوانب هر موضوعی را به خوبی می‌سنجند.
- رقابت‌جو: عاشق مسابقه و رقابت هستند.
- پیوندیاب: خود را بخشی از کل می‌دانند.
- عدالت‌جو: از پارتی‌بازی و ناحقی به شدت عصبانی می‌شوند.
- گذشته‌نگر: تاریخ پیشینیان را بررسی می‌کنند و از آنها عبرت می‌گیرند.
- سخنور: به خوبی می‌توانند در خصوص موضوعات مختلف صحبت کنند.
- توسعه‌گر: استعدادها را کشف می‌کنند و به رشد آنها کمک می‌کنند.
- منضبط: برنامه‌ریزی دقیقی دارند.
- همدل: احساسات دیگران را به خوبی درک می‌کنند.
- هدفمند: پیش از هر اقدامی مقصد و هدف‌شان را تعیین می‌کنند.
- آینده‌نگر: دوراندیشی می‌کنند و حوادث احتمالی را در نظر می‌گیرند.
- آشتی‌جو: سازگاری بالایی دارند و از نزاع خودداری می‌کنند.
- ایده‌پرداز: تفکر خلاق دارند و قادرند راهکارهای جدید ارائه دهند.
- متفکر: عاشق مطالعه و تنهایی هستند.
- پذیرا: همه افراد را در گروه خود می‌پذیرند و به دنبال اشتراکات افراد هستند.
- کمال‌گرا: همیشه به دنبال بهترین‌ها هستند و نقص‌ها آنها را آزار می‌دهد.
- فردگرا: استعدادهای افراد را به صورت فردی و مجزا از هم شناسایی و ارزیابی می‌کنند.
- مثبت‌گرا: به نقاط قوت دیگران می‌پردازند و به ضعف‌ها توجهی ندارند.
- گردآورنده: معلومات عمومی بالایی دارند.
- یادگیرنده: علاقه زیادی به آموزش دارند.
- صمیمیت‌جو: روابط عاطفی و دوستی‌های عمیقی دارند.
- مسئولیت‌پذیر: وجدان کاری دارند و وظیفه‌شناس هستند.
- احیاگر: در مدیرت بحران مهارت دارند.
- خودباور: ریسک‌پذیر هستند و اعتماد به نفس بالایی دارند.
- اعتبار‌طلب: دوست دارند در کانون توجه باشند و مورد تشویق قرار گیرند.
- دوست‌یاب: عاشق برقراری ارتباط با دیگران هستند.
- استراتژیست: بهترین مسیر برای موفقیت را پیدا می‌کنند.
چگونه بفهمم فرزندم باهوش است یا با استعداد؟
از آنجایی که این تمایز بین باهوش بودن و با استعداد بودن بسیار مبهم است، بسیاری از خانواده‌ها را سردرگم می‌کند که آیا فرزندان خردسال آنها با استعداد هستند یا فقط باهوش می‌باشند. اکثر والدین باهوش بودن و با استعداد بودن را در یک کفه ترازو قرار می‌دهند. موضوع مهم این است که به هر حال کودک به آموزش ویژه نیاز دارد. نقش والدین این است که باید ابزارهای مناسب را برای شکوفایی استعداد و بهره بردن از هوش فراهم کنند.
فرق بین تیزهوش و باهوش چیست؟
باهوش و تیزهوش نیز دو اصطلاح متفاوت از هم هستند، افراد تیزهوش قابلیت‌ها و توانایی‌های بیشتری نسبت به افراد باهوش دارند. به طور کلی افراد باهوش به افرادی گفته می‌شود که ضریب هوشی آنها بین۱۱۰ تا ۱۳۰ می‌باشد و افراد تیزهوش ضریب هوشی بین ۱۳۰ تا ۱۴۰ دارند.
ویژگی‌ها و نشانه‌های کودکان باهوش
شاید این سوال برای شما ایجاد شود که چگونه بفهمیم فرزندم باهوش است یا بااستعداد؟ ردیابی نشانه‌ها به شما در درک این مسئله کمک می‌کند. اگر چه ویژگی‌ها و نشانه‌هایی که در کودکان باهوش دیده می‌شود را می‌توان در بسیاری از کودکان دیگر با شدت کمتر مشاهده کرد، اما همه ما حس شوخ‌طبعی عجیب، نگاه پرسشگر، طبیعت بی‌قرار در کلاس و تمایل پرشور برای مطالعه و تحقیق را در افراد باهوش درک می‌کنیم و تشخیص می‌دهیم. علاوه بر این، از آنجایی که کودکان باهوش از همسالان خود جلوتر هستند، عمق عاطفی و توانایی آنها در حل مشکلات اجتماعی به راحتی قابل مشاهده است. البته الگوهای رفتاری کلی یک کودک باهوش به این‌ها محدود نمی‌شود. اگر به دنبال کشف و شهود عمیق‌تر در این موضوع هستید، با ما در مجله اینترنتی پینو بیبی همراه باشید. در این مقاله به تعدادی از ویژگی‌های یک کودک باهوش و کودک بااستعداد می‌پردازیم.
چه زمانی علائم تیزهوشی ظاهر می‌شود؟
نشانه‌های تیزهوشی را می‌توان در سنین پایین مشاهده کرد. اگر چه همه ویژگی‌های مشخصه کودک باهوش در سنین پایین ظاهر نمی‌شوند اما این ویژگی‌ها را می‌توان به راحتی تشخیص داد. علائم اولیه تیزهوشی عبارت هستند از:
- به خاطر آوردن جزئیات: اگر کودک شما می‌تواند حتی کوچک‌ترین جزئیات، اعداد، اطلاعات یا خاطرات را به راحتی به خاطر بسپارد، این یکی از مهم‌ترین شاخص‌های هوش است.
- دایره لغات پیشرفته: بیان افکار با دایره لغات گسترده به وضوح نشانه انکارناپذیر یک کودک باهوش است.
- ژرفای فکری: کودکان باهوش چه در کلاس درس، چه در حال انجام یک بازی رومیزی یا صحبت کردن، ایده‌ها را راحت‌تر درک می‌کنند و چالش‌های کمتری را نسبت به همسالان خود تجربه می‌کنند.
- علاقه به ریاضی: بسیاری از والدین ممکن است از خود بپرسند: «چگونه بفهمم فرزندم در ریاضی استعداد دارد؟» از آنجایی‌که ریاضیات یک زبان انتزاعی است، کودکان متوسط در سنین پایین ریاضیات پیشرفته را درک نمی‌کنند. اگر فرزند شما دانش اولیه‌ای از ریاضیات داشته باشد، فراتر از چهار عمل اصلی (جمع و تفریق، ضرب و تقسیم) ممکن است این را نشانه‌ای از هوش تلقی کنید.
- تمایل به گذراندن وقت با همسالان: کودکان با استعداد بر خلاف کودکان باهوش ممکن است زمانی را با بزرگسالان یا تنها بگذرانند زیرا از گذراندن وقت با همسالان خود لذت نمی‌برند.
تفاوت بین کودک تیزهوش در مقابل کودک با استعداد
بین یک کودک با استعداد و یک کودک باهوش تفاوت وجود دارد. همه کودکان تیزهوش ممکن است با استعداد در نظر گرفته شوند، اما همه کودکان با استعداد، تیزهوش نیستند. به طور خلاصه، یک کودک باهوش می‌تواند به یک سوال به درستی پاسخ دهد. با این حال، یک کودک با استعداد به دلیل کمال‌گرایی خود، سوال را عمیقاً درک می‌کند و از پاسخ فراتر می‌رود.
تفاوت کودک با استعداد با کودک تیزهوش
این جدول مقایسه‌ای به شما این امکان را می‌دهد که بفهمید فرزندتان باهوش است یا با استعداد؟
| کودک بااستعداد | کودک باهوش |
| بزرگسالان را ترجیح می‌دهد | از همسالان خود لذت می‌برد |
| پرسشگر هستند | مفاهیم را به راحتی درک می‌کند |
| ایده‌آل‌گرا هستند | کمال‌گرا هستند |
| مهارت‌های تفکر انتزاعی دارند | مهارت‌های فکری بالا دارند |
| ایده‌های جدید ابداع می‌کند | به سوالات به درستی پاسخ می‌دهد |
| عاشق یادگیری هستند | عاشق مدرسه و تعامل هستند |
| کنجکاو هستند | تفحص کننده هستند |
| فراتر از وظایف عمل می‌کنند | در چارچوب وظایف عمل می‌کنند |
| خود انتقاد هستند | دیگران را انتقاد می‌کنند |
شناخت یک کودک با استعداد
کودکان بااستعداد ویژگی‌های خاصی دارند که ممکن است در برخی موارد با خصوصیت‌های کودکان باهوش هم‌پوشانی داشته باشد. مهم‌ترین ویژگی کودکان بااستعداد این است که به سراغ آن چه که دوست دارند می‌روند و به موضوعی که علاقه دارند، می‌چسبند. بسته به این که کودک کدام استعداد از ۳۴ استعداد کلیفتون را داشته باشد، ویژگی‌های شخصیتی او متفاوت خواهد بود. مثلاً اگر کودک شما استعدد ویژه‌ای در ایده‌پردازی داشته باشد ممکن است مدت‌ها بتواند از یک انیمیشن کوتاهی که دیده یا حتی یک تصویر برای همسلان خود داستان‌پردازی کند. یا کودکی که استعداد ویژه‌ای در سازش‌پذیری دارند ممکن است به آسانی در هر جمعی وارد شود و با هر شرایطی خود را وفق دهد. چنین کودکی ممکن است از بازی با یک رنگ خمیربازی شکایتی نکند در حالی که ممکن است کودکی که استعداد سازش‌پذیری او کمتر است هنگام بازی مرتب شکایت کند و حتی به دنبال برداشتن و کش رفتن خمیربازی دیگران باشد. شناسایی استعداد در کودکان مقوله‌ای پیچیده است و عموماً مفهوم علاقه، مهارت، استعداد و هوش به جای هم استفاده می‌شوند در صورتی که هر کدام یک مفهوم مستقل هستند.
چه زمانی می‌توانم فرزندم را از نظر استعداد آزمایش کرد؟
«چگونه بفهمم که کودک من با استعداد است؟» ممکن است سوالاتی از این دست از خود بپرسید. اگر چه می‌توانید کودک خود را در سن ۲ سالگی آزمایش کنید، اما در این سن نمی‌توانید به نتایج دقیقی برسید. بهترین زمان برای درک استعداد فرزندتان بین ۵ تا ۸ سالگی است. به همین دلیل تجزیه و تحلیل استعدادهای بالقوه کودکان با برنامه‌های استعدادیابی برای کودکان ۶ ساله و بالاتر می‌تواند مفید باشد.
کجا می‌توانم فرزندم را از نظر هوش آزمایش کنم؟
بسیاری از مدارس و مراکز روانشناسی تست‌های IQ ارائه می‌دهند که به شما کمک می‌کند که میزان هوش کودک را مورد سنجش قرار دهید. آزمون‌های مختلف هوش با توجه به نوع شخصیت کودک و خدمات مرکز مشاوره متفاوت خواهد بود. سنجش هوش کودک می‌تواند به شما در برنامه‌ریزی برای آینده تحصیلی کودک‌تان بسیار مفید باشد.
مزایای تست هوش برای کودکان در سن مدرسه چیست؟
تست‌های هوش می‌توانند اطلاعات مهمی در مورد نحوه عملکرد کودک در رابطه با فرآیندهای شناختی مختلف ارائه دهند. نتایج آزمون هوش می‌تواند به متخصصان کمک کند تا نقاط قوت فردی کودکان و هم‌چنین حوزه‌هایی را که نسبتاً قوی نیستند شناسایی کنند.
چگونه کودک خود را از نظر استعداد آزمایش می‌کنید؟
معمولاً مراکزی که سنجش هوش را انجام می‌دهند برنامه‌هایی نیز برای استعدادیابی کودک دارند. در مقالات بعدی مجله پینو بیبی حتماً طریقه استعدادیابی کودک در منزل را نیز با شما مخاطبین عزیز در میان خواهیم گذاشت تا شما بتوانید برخی استعدادهای نهفته کودک‌تان را شناسایی کنید و به شکوفایی و تحقق آنها کمک نمایید.
آموزش افراد تیزهوش چگونه است؟
کودکان تیزهوش به برنامه‌های آموزشی خاصی نیاز دارند که مهارت‌ها و قابلیت‌های آنها را بهبود بخشد تا بتوانند بدون وقفه در مدرسه پیشرفت کنند. آنها باید به طور مناسب در یک محیط آموزشی که می‌تواند به حداکثر رساندن پتانسیل آنها کمک کند، به چالش کشیده شوند. اساساً، آموزش تیزهوشان بر سه مؤلفه اساسی متمرکز است: غنی‌سازی، تسریع و برنامه درسی پیشرفته.
رایج‌ترین ویژگی‌های کودکان تیزهوش چیست؟
معروف‌ترین نشانه‌ها عبارت هستند از: زودتر از همتایان خود به نقاط عطف رشد مانند حساسیت فوق‌العاده به صداها و مناظر، علاقه به کشف، تحقیق و توانایی حل مشکلات و تعامل با دیگران دست می‌یابند.
چگونه محیطی ایجاد کنیم که استعداد کودک خود را پرورش دهد؟
اول از همه به هیچ وجه نباید به آنها فشار بیاورید. فقط به این دلیل که می‌توانند کارها را انجام دهند به این معنی نیست که می‌خواهند آنها را انجام دهند. کاری که شما به عنوان والدین باید انجام دهید این است که منابع لازم مانند برنامه‌ها، وسایل، کتاب‌ها و موارد دیگر را برای آنها فراهم کنید و آنها را تشویق و ترغیب کنید.