پنج مرحله مهم رشد و تکامل کودک

مراحل رشد کودک در سنین مختلف

مراحل رشد کودک شامل رسیدن به نقاط عطفی است که به آن‌ها نقاط عطف رشد می‌گویند، این نقاط عطف در واقع سطحی از مهارت‌های مختلف است که کودک در مراحل مختلف زندگی قادر به دستیابی و کسب آن‌هاست. کودکان دارای ویژگی‌های فردی، ژنتیکی و خانوادگی متفاوتی هستند و از این رو متخصصان حوزه رشد کودک برای دستیابی به این نقاط عطف بازه‌های زمانی مختلفی را تعیین نموده‌اند که در ۵ حوزه قابل ارزیابی است. در این مقاله مقوله رشد کودک را از لحاظ دستیابی به نقاط عطف در این ۵ حوزه مورد بررسی قرار داده‌ایم.

پنج مرحله مهم رشد و تکامل کودک

در مراحل رشد کودک مراحلی وجود دارد که به آن نقاط عطف رشد «(Developmental Milestone) گفته می‌شود. نقاط عطف رشد مجموعه‌ای از رفتارها و مهارت‌هایی هستند که میزان رشد و نمو کودک را نشان می‌دهند. نقاط عطف کودک بر اساس فعالیت‌هایی که اکثر کودکان در سن خاصی انجام می‌دهند، تعیین می‌شود. مثلاً سنی که کودک می‌تواند روی پای خود به تنهایی بایستد، یا زمانی که قادر به تکلم می‌شود و مواردی از این دست را نقاط عطف رشد می‌گویند. معمولاً نقاط عطف رشدی کودکان در ۵ حوزه اصلی طبقه‌بندی می‌شوند که شامل موارد زیر است:

• رشد حرکتی
• رشد حسی
• رشد زبانی
• رشد شناختی
• رشد عاطفی و اجتماعی

کودکان هنگام بازی، مصاحبت با بزرگسالان و همسالان، مشاهده پدیده‌ها، لمس اشیاء و مواردی اینچنینی نقاط عطف رشد را تجربه می‌کنند و مرحله به مرحله رشد می‌کنند. شناخت نقاط عطف در هر سنی به والدین در ارزیابی رشد موثر و مناسب کودک کمک خواهد کرد. رسیدن به نقاط عطف رشد در کودکان دختر و پسر با هم متفاوت است و معمولاً پسرها در کسب مهارت‌های حرکتی نسبت به دخترهای همسن و سال خودشان سریع‌تر و موفق‌تر هستند و دختران ممکن است در کسب مهارت‌های زبانی و شناختی موفق‌تر از پسران عمل کنند. علاوه بر تفاوت بین پسرها و دخترها، بین کودکان همجنس و همسال نیز تفاوت‌هایی وجود دارد مثلاً ممکن است کودک شما دیرتر از دختر خاله یا پسر عمویش راه بیفتد و ممکن است زودتر از آن‌ها قادر به تلفظ برخی کلمات باشد. تفاوت‌های کودکان مربوط به بسیاری از عوامل مانند مسائل ژنتیکی و وراثتی و مسائل مربوط به تربیت خانوادگی و محیط نیز می‌شود با توجه به وجود تفاوت‌ها متخصصان برای رسیدن به نقاط عطف رشد بازه‌های زمانی تعیین می‌کنند و ارزیابی رشد مناسب کودک با توجه به این بازه زمانی صورت می‌گیرد. بنابراین نقاط عطف رشد یک ایده و نگرش کلی از تغییراتی که با بالغ شدن کودک انتظار می‌رود را ارائه می‌نماید.

اطلاع از نقاط عطف باعث می‌شود والدین و مراقبین کودک در بررسی اختلالات رشد کودک بهتر و دقیق‌تر عمل کنند و اگر در زمینه رشد کودک متوجه ناهنجاری و یا کندی و توقف شدند می‌توانند به پزشک متخصص مراجعه کنند تا پیش از وخیم شدن شرایط مشکل را ارزیابی و درمان مناسب به کار گرفته شود.

در بررسی نقاط عطف رشد کودک از غربالگری رشدی استفاده می‌شود. در این ارزیابی‌ها ممکن است به والدین یا مراقبین کودک پرسش‌نامه‌ای داده شود تا مراحل رشد کودک و نقاط عطف رشدی کودک را تعیین کنند. ممکن است پزشک با پرسیدن سوالاتی از والدین نقطه عطف از دست رفته در رشد کودک را شناسایی و با بررسی دقیق علت را کشف کند و راهکار درمانی مناسب را پیشنهاد نماید. توجه به تاخیر رشد در کودکان بسیار حائز اهمیت است و می‌تواند از عواقب وخیمی که ممکن است زندگی کودک را تحت تاثیر قرار دهد جلوگیری کند.

مراحل رشد کودک

حال که با مفهوم نقاط عطف رشد کودک آشنا شدید لازم است تا مراحل مختلف رشد کودک را با هم بررسی کنیم. همانطور که گفته شد یکی از نکات مهم در ارزیابی مناسب رشد کودک توجه به تفاوت‌های فردی است. گاهی حساسیت بی‌مورد والدین ممکن است خود منجر به بروز مشکل در کودک شود. مثلاً ممکن است کودکی در ایستادن مشکل داشته باشد در حالی که همسالان او قادرند به تنهایی بایستند. این موضوع ممکن است والدین  را نگران کند و برای اطمینان از سلامت کودک ممکن است راهی درمانگاه‌ها و مراکز بهداشتی شوند تا علت را از متخصصان مربوطه جویا شوند. ممکن است چند هفته در مراکز درمانی سرگردان باشند و از کودک آن‌ها بارها آزمایش خون گرفته شود و یا تست‌های مختلف از او به عمل آید در حالی که کودک بعد از چند هفته بدون هیچ درمان خاصی شروع به ایستادن می‌کند و در مدت زمانی کوتاهی راه رفتن را هم آغاز می‌کند. بنابراین والدین فقط موجب آزار کودک خود شده‌اند، هزینه زیادی کرده‌اند و از همه مهم‌تر استرس زیادی را طی این دوران متحمل شده‌اند در حالی که کودک روند طبیعی را طی می‌کرده و فقط کمی دیرتر از همسالان خود به نقطه عطف رشد رسیده است. از همین رو توجه به بازه‌های زمانی که برای رسیدن به نقطه عطف توسط متخصصان ارائه می‌شود بسیار حائز اهمیت است.

نقاط عطف، نقاط برجسته در رشد کودک هستند که کودک مرحله به مرحله آن‌ها را پشت سر می‌گذارد و در روند رشد و نمو خود آن‌ها را طی می‌کند تا در نهایت مرحله کودکی را پشت سر می‌گذارد. نکته‌ای که متخصصان رشد و مربیان پرورشی همواره به والدین گوشزد می‌کنند این است که ممکن است سن شناسنامه‌ای کودک با سن واقعی او متفاوت باشد بنابراین تا کودک بازه تعیین شده برای رسیدن به نقاط عطف تعیین شده در هر دوره‌ای را به طور کامل طی نکرده قضاوت در مورد رشد مناسب و یا تاخیر رشد کودک کار منطقی و عاقلانه‌ای نیست.   

زمینه‌های رشد

به طور کلی رشد، کسب مهارت در ۵ حوزه مختلف است. این ۵ حوزه عبارتند از: رشد فیزیکی، مهارت‌های عاطفی، مهارت‌های اجتماعی، رشد زبانی و مهارت‌های ذهنی است.

رشد فیزیکی: همانطور که از نامش پیداست مربوط به کسب مهارت در انجام فعالیت‌های جسمی و فیزیکی است. این حوزه طیف وسیعی از مهارت‌های جسمی و بدنی را شامل می‌شود مانند توانایی غلت زدن، ایستادن، راه رفتن، دویدن، نشستن، حفظ تعادل، رشد استخوان‌ها، رویش دندان‌ها. علاوه بر رشد فیزیکی می‎‌تواند فعالیت‌های ظریف حرکتی مانند گرفتن قاشق در دست، نقاشی کشیدن، بستن دکمه‌ها، باز کردن گره، پوشیدن لباس و مواردی از این قبیل را نیز شامل شود.

مهارت‌های عاطفی: هر گونه واکنش عاطفی نسبت به وقایع و اتفاقات روزمره در این حوزه جای می‌گیرد. به نوعی کسب مهارت‌های عاطفی، وضعیت سلامت روحی کودک را ارزیابی می‌کند. آیا کودک نسبت به گریه اطرافیان واکنش نشان می‌دهد؟ آیا قادر است خشم و عصبانیت خود را ابراز کند؟ آیا کودک در بین احساسات عاطفی به شکل ملموس توانایی لازم را دارد؟

مهارت‌های ذهنی: مهارت‌های ذهنی در واقع همان مهارت‌های شناختی هستند. معمولاً والدین در ارزیابی این مهارت توجه کافی را ندارند اما آنچه زمینه‌ساز موفقیت کودک در آینده خواهد بود تا حدود زیادی مربوط به کسب مهارت در این حوزه است. تفکر کردن، حل مسئله، یادگیری فراگیر، توانایی ادراک و استدلال، به خاطر آوردن و یادآوری محفوظات ذهنی و مواردی اینچنین در این دسته‌بندی جای می‌گیرند. معمولاً کودک این مهارت‌ها را در تعامل با دیگران به ویژه همسالان خود کسب می‌کند. از این رو رفتن کودک به محیط‌های مانند مهدکودک یا پارک‌ها و زمین‌های بازی می‌تواند زمینه‌ساز رشد و کسب مهارت‌های ذهنی در او باشد. 

رشد زبانی: هر آنچه مربوط به سخنوری و تکلم می‌شود در این حوزه جای می‌گیرد. آیا کودک قادر است کلمات را درست ادا کند؟ آیا هنگام صحبت قادر است تا منظور خود را به روشنی بیان کند؟ آیا کودک منقطع و بریده بریده صحبت می‌کند؟ آیا کودک هنگام تکلم دچار استرس می‌شود و علائم استرس در چهره و ظاهر او مشهود است؟

مهارت‌های اجتماعی: برقراری ارتباط، داشتن تعاملات فردی، روحیه همکاری و مشارکت، عدم ترس از قرارگیری در جمع و مواردی از این دست مربوط به حوزه مهارت‌های اجتماعی است. برای ارزیابی این مهارت در کودک لازم است تا رفتار او را مورد بررسی قرار داد. آیا کودک از قرارگیری در جمع دچار اضطراب می‌شود؟ آیا از آمدن به مهمانی‌های بزرگ سرباز می‌زند؟ آیا در فضای عمومی جامعه قادر است تا با دیگران تعامل کند؟

رشد فیزیکی کودک از سنین ۰ تا ۵ سالگی

۵ سال ابتدایی زندگی کودک، دوران طلایی رشد در تمامی حوزه‌های یاد شده است. رشد فیزیکی در این دوران طیف گسترده‌ای از فعالیت‌های جسمی را شامل می‌شود. در این جا با توجه به مراحل رشد کودک و نقاط عطف تعیین شده توسط متخصصان، مهارت‌های فیزیکی کودک مورد بررسی قرار می‌گیرد.

از بدو تولد تا ۲ ماهگی

• در این سن نوزاد می‌تواند در حالی که به پشت خوابیده است سر خود را به طرفین حرکت دهد.
• نوزاد می‌تواند در حالی که روی شکم خوابیده است سر خود را بالا بیاورد و به طرفین حرکت دهد.
• زمانی که تلاش می‌کنید تا نوزاد را در حالت نشسته نگه دارید، سر او به عقب خواهد رفت.
• نوزاد در حالی که به پشت خوابیده است می‌تواند با هر دو پا لگد بزند و دستان خود را حرکت بدهد.

از ۳ تا ۴ ماهگی

• نوزاد می‌تواند در حالی که روی شکم خوابیده است روی ساعد خود بلند شود و سر خود را به طرفین حرکت دهد.
• نوزاد قادر است تا روی شکم به پشت غلت بزند.
• زمانی که تلاش می‌کنید تا نوزاد را در حالت نشسته نگه دارید، سر خود را در راستای بدن نگه می‌دارد.

۵ ماهگی

• نوزاد قادر است تا از پشت به روی شکم غلت بزند.
• می‌تواند در حالی که به روی شکم خوابیده روی دست‌های خود بلند شود و دست‌ها را صاف کند.
• قادر است در حالی که به روی شکم خوابیده است به بدن خود انحنا دهد و به طرفین خم شود.

۶ تا ۸ ماهگی

• نوزاد قادر است به تنهایی بنشیند.
• می‌تواند بنشیند و در حالت نشسته تعادل خود را حفظ کند اما ممکن است گاهی تعادل خود را از دست بدهد.
• نوزاد می‌تواند از حالت خوابیده روی شکم روی دست و پای خود برود و کمی چهار دست و پا حرکت کند.

۹ تا ۱۰ ماهگی

• بدون نیاز به کمک اطرافیان می‌تواند بنشیند و بخوابد.
• می‌تواند چهار دست و پا راه برود.
• اگر دستان او را بگیرید قادر است تا چند قدمی راه برود.
• با استفاده از پای غالب می‌تواند خودش را بالا بکشد و بایستد.
• کنجکاوی می‌کند و بین وسایل و مبلمان خانه گشت می‌زند.

۱۱ ماهگی تا یکسالگی

• کودک قادر است برای چند ثانیه به تنهایی بایستد.
• اگر یک دست او را بگیرید قادر است تا تعادل خود را حفظ کند و راه برود.

۱۳ تا ۱۴ ماهگی

• قادر است در حالت نشسته با کمک دستانش از پله‌ها بالا برود.
• بدون نیاز به کمک اطرافیان قادر است از روی زمین بلند شود و بایستد.
• می‌تواند به تنهایی راه برود.
• بدون کمک گرفتن از دستانش می‌تواند بایستد و یا بنشیند.

۱۵ تا ۱۸ ماهگی

• می‌تواند با کمک دستانش در حالت ایستاده از پله‌ها بالا برود.
• می‌تواند در حالت نشسته و به روی شکم از پله‌ها پایین بیایید.
• قادر است بدود هر چند که ممکن است زیاد زمین بخورد.
• می‌تواند توپ سبکی را به جلو شوت کند.

۲ سالگی

• به خوبی راه می‌رود و می‌دود.
• قادر است به تنهایی از پلکان بالا یا پایین برود.
• می‌تواند بپرد و هر دو پای خود را همزمان از زمین بلند کند.
• می‌تواند با هر دو پا توپ را شوت کند.

۳ سالگی

• می‌تواند سوار سه‎چرخه شود.
• می‌تواند روی یک پای خود بایستد و تعادل خود را برای چند ثانیه حفظ کند.
• قادر است بین ۲۵ تا ۶۰ سانتی‌متر به جلو پرش کند.
• می‌تواند یک توپ بزرگ را بغل کند.

تا ۴ سالگی

• قادر است تا جست وخیز کند، بدود و از موانع بالا برود.
• می‌تواند روی یک پای خود بایستد و تعادل خود را برای دقایقی حفظ کند و همچنین می‌تواند لی‌لی کند (روی یک پا راه برود).
• می‌تواند توپی را که به سویش پرتاپ می‌شود در دست بگیرد.
• می‌تواند پشتک بزند.

تا ۵ سالگی

• می‌تواند با هر دو پای خود لی‌لی برود.
• می‌تواند از روی طناب بپرد و قادر است این کار را حتی در حالت لی‌لی نیز انجام دهد.
• اگر مهارت لازم را به او آموزش داده باشند می‌تواند اسکیت بازی کند و یا شنا کند.
• می‌تواند با کمک چرخ آموزشی دوچرخه سواری کند، گاهی برخی کودکان در این سن بدون استفاده از چرخ کمکی نیز می‌توانند دوچرخه سواری کنند.
• قادر است به خوبی از موانع بالا برود.

این‌ها همگی نقاط عطف مربوط به رشد فیزیکی کودکان است با بررسی این نقاط عطف در کودکان می‌توان تاخیر در رشد کودک را ارزیابی نمود. توجه داشته باشید که سرعت یادگیری مهارت‌ها در افراد مختلف، با هم تفاوت دارد. اگر کودک شما در مراحل مختلف رشد نتوانسته است که نقاط عطف رشد بازه زمانی تعیین شده را محقق سازد لازم است تا برای بررسی کندی رشد فیزیکی و حرکتی او با پزشک متخصص اطفال مشورت شود. برای اطمینان از این که کودک شما رشد مناسب را خواهد داشت مقاله «چگونه والدین می‌توانند به رشد و رشد کلی کودک کمک کنند؟» را مطالعه بفرمایید. رشد مناسب کودک نیازمند فراهم کردن شرایطی است که توصیه می‌شود ابتدا قبل از هر اقدامی توصیه‌های ذکر شده در این مقاله را مد نظر قرار دهید و با مشاوره با یک متخصص رشد، نسبت به ارتقا سطح رشد و پرورش کودک اقدام نمایید. برای رشد و پروش حرکات فیزیکی درشت و ریز کودک توصیه می‌شود مقاله «چگونه کودک خود را تشویق کنیم که از نظر فیزیکی فعال باشد؟» را نیز مطالعه کنید.  

رشد زبانی کودک از ۶ ماهگی تا ۶۰ ماهگی

رشد زبانی کودک در یک گستره زمانی رخ می‌دهد و توجه به تفاوت‌های فردی در این حوزه نیز بسیار مهم است. برخی کودکان در خانواده‌های پرجمعیت معمولاً زودتر تکلم می‌کنند اما کودکان تک فرزند ممکن است دیرتر از سایر همسالان خود زبان باز کنند. باید توجه داشت که نقاط عطف رشد در حوزه زبان نیز در یک بازه زمانی قابل ارزیابی است و کودکان ممکن است در این خصوص با یکدیگر متفاوت باشند.

از بدو تولد تا ۶ ماهگی

• نوزاد قادر است غان و غون کند، رانش آواها را انجام دهد و از خود صداهای مختلف بروز دهد.
• به شنیدن نام خودش واکنش نشان می‌دهد.
• نسبت به صداهای محیط واکنش نشان می‌دهد و سر و چشم‌های خود را به طرف صدا حرکت می‌دهد.
• نسبت به آواهای محبت‌آمیز یا خشمناک واکنش هیجانی نشان می‌دهد.

۷ تا ۱۲ ماهگی

• قادر است برای صدا کردن و اشاره به اشیا آوای مشخصی را به کار ببرد و این ممکن است شامل استفاده از یک واژه کاملاً معنی‌دار باشد. به عنوان مثال ممکن است برای اشاره به شکلات بگویید شوکل اما کلمه آب را کامل و درست ادا کند.
• آموزه‌هایی که با اصوات و نشانه‌های صوتی و فیزیکی همراه هستند را درک می‌کند.
• نسبت به گفتگو و ارزش آن به ادراک مناسبی رسیده است.
• نسبت به آهنگ‌های ریتمیک واکنش نشان می‌دهد و ممکن است دست، سر و یا سایر اندام بدن خود را به نشانه همراهی تکان دهد. 

۱۳ تا ۱۸ ماهگی

• دایره لغت کودک بین ۵ تا ۲۰ واژه است.
• معمولاً این واژگان، اسامی اطرافیان و اعضای خانواده هستند.
• در این بازه زمانی قادر به درک و اجرای فرمان‌های ساده می‌باشد. مانند: بشین، حرف بزن، بخند و …
• قادر است تا شعر و متون آهنگین را به صورت ناقص و تنها با پیروی از ریتم تکرار کند.
• می‌تواند از کلماتی که بار عاطفی دارند به صورت ناقص و دست و پا شکسته استفاده کند.

۱۹ تا ۲۴ ماهگی

• دایره لغات کودک گسترده‌تر شده و در حدود ۱۵۰ تا ۳۰۰ واژه را می‌شناسد. معمولاً کودکانی که بیشتر با آن‌ها صحبت شده و یا برایشان کتاب خوانده شده و یا شعر و داستان برایشان نقل شده، دایره واژگان وسیع‌تری نسبت به سایرین دارند.
• توانایی نام بردن و نام‌گذاری بر روی برخی پدیده‌های پیرامون خود را دارد.
• می‌تواند برخی حروف اضافه (وند ها) مانند در، زیر، روی و … را بکار ببرد.
• می‌تواند عبارت کوتاه بسازد این عبارت عموماً ترکیبی از نام و استفاده از یک فعل است.
• تقریباً آنچه که کودک می‌گوید قابل فهم است هر چند که ممکن است هنوز عباراتی را به کار برد که درک آن‌ها امکان‌پذیر نباشد.
• به تدریج از صفت ملکی مال من استفاده می‌کند.
• قادر است تا به دستورات ساده پاسخ بدهد مانند: «زبونت کو؟ اون رو نشون بده»
• هنوز جمله‌ها حالت دستور زبانی درست خود را پیدا نکرده‌اند و وزن و روانی جمله‌ها سست است.
• گام صدا هنوز به خوبی پایش‌پذیر نیست.

۲۵ تا ۳۶ ماهگی

• قادر است از ضمایر درست استفاده کند و به جای به کار بردن اسم از «تو» یا «او» استفاده کند.
• قادر است تا از زمان فعل گذشته استفاده کند مانند: «من رفته بودم خونه مادربزرگم»
• توانایی و درک درستی از استفاده از ضمیر جمع را دارد مانند: «ما رفتیم پارک»
• حداقل سه حرف اضافه را می‌شناسد و درست به کار می‌برد.
• اعضای خارجی بدن را می‌شناسد  و می‌تواند به درستی به آن‌ها اشاره کند.
• قادر است تا به راحتی جملات سه لغتی بسازد.
• توانایی پرسش کردن در زبان او پدیدار می‌شود، مانند: «چرا شبا هوا تاریک میشه؟»
• می‌تواند خود را به صورت کوتاه معرفی کند (سن، جنس و نام خود را بگویید).
• بیشتر از افعال استفاده می‌کند.
• در حدود ۹۰ درصد آنچه که او می‌گوید برای اطرافیان قابل فهم است.
• می‌تواند برای آزموده‌های خویش استدلال بیاورد اما نباید توقع داشت هر چیزی را که درک می‌کند بتواند در قبال پرسش در مورد آن برهان‌سازی کند.

۳۷ تا ۴۸ ماهگی

• می‌تواند نام جانوران و حیوانات مختلف را به درستی به کار ببرد.
• حداقل ۴ حرف اضافه را به درستی به کار می‌برد.
• قادر است تا ۴ شماره را تکرار کند البته اگر آهسته و شمرده بیان شود.
• معمولاً یک یا چند رنگ را می‌شناسد.
• می‌تواند تا حدودی برخی واژه‌های ۴ سیلابی را تکرارکند.
• رویاپردازی می‌کند و ممکن است برای دقایقی در خیال‌پردازی کودکانه خود غرق شود.
• حروف بی‌صدا مانند ب، پ، م را بیشتر استفاده می‌کند.
• مفهوم زیر یا روی چیزی را درک می‌کند.
• می‌تواند اکثر جملات، واژگان، هجاها و حتی صداها را بازگو کند.
• ممکن است پرحرفی کند و این به ویژه به هنگام بازی کردن بیشتر مشهود است.
• فرمان‌های ساده را درک می‌کند و آن را پیگیری و اجرا می‌نماید و این در شرایطی است که حتی انگیزش‌ها در مقابل دیدگانش نباشند.

۴۹ تا ۶۰ ماهگی

• قادر است تا بعضی لغات توصیفی را همزمان با قیدها و صفت‌ها به کار بگیرد.
• از سن خود آگاهی دارد.
• قادر است تا ۱۰ بشمرد.
• می‌تواند عددی بزرگتر از ۴ را تشخیص دهد و مفهوم آن را درک کند.
• کلمات متضاد متداول را می‌شناسد و درک می‌کند مانند: کوچک و بزرگ، سفت و نرم، سبک و سنگین.
• برخی مفاهیم ساده زمانی را درک می‌کند مانند: صبح، ظهر، شب، روز، فردا، دیروز، امروز، دیرتر، زودتر و از این قبیل …
• قادر است تا ابزارها و افزارهای در دسترسش را نام ببرد مانند: میز، صندلی، رادیو، کیف، کفش و …. 
• می‌تواند سه فرمان را بدون این که بین آن‌ها فاصله بیفتد درک کند و انجام دهد مثلاً: «‌برو تو اتاق، دفتر نقاشیت رو بیار و نقاشی بکش»
• قادر است جملات بلند را تکرار کند معمولاً جملاتی که بیش از ۹ لغت دارند را به درستی تکرار نمی‌کند.
• از لحاظ قواعد زبانی معمولاً جملاتش قابل قبول و قابل فهم است.

سایر حوزه‌های رشد کودک

از آنجا که معمولاً عموم مردم وقتی سخن از رشد به میان می‌آید، رشد فیزیکی و جسمی و رشد زبانی در ذهن‌شان تداعی می‌شود در این مقاله سعی کردیم تا تمرکز عمده خود را بر نقاط عطف رشد فیزیکی و زبانی کودک در مراحل مختلف قرار دهیم اما آنچه مسلم است کسب سایر مهارت‌ها نیز بسیار حائز اهمیت هستند. لازم به ذکر است که این حوزه‌ها هرگز از هم مستقل نیستند و با هم هم‌پوشانی دارند مثلاً تا کودک مهارت زبانی‌اش به حد کفایت رشد نکند ممکن است از برقراری رابطه اجتماعی و بیان احساسات خود عاجز باشد بنابراین این حوزه‌ها هرگز به طور مستقل و جدا از هم قابل ارزیابی و بررسی نیستند.

به طور کلی مهارت‌های عاطفی و اجتماعی بسیار وابسته به محیط و ساختار فرهنگی، مذهبی و اقتصادی خانواده هستند که در مقالات آتی به آن‌ها نیز خواهیم پرداخت.