حاملگی خارج رحمی چیست و درمان آن چگونه است؟
بارداری همیشه به تولد نوزاد ختم نمی‌شود و این یک واقعیت تلخ است. علاوه بر سقط جنین و مرده‌زایی گاهی ممکن است فرایند بارداری در بدو امر دچار مشکل شود. یعنی تخمک بارور شده جای درستی را برای رشد انتخاب نکند و به جای قرارگیری در دیواره رحم، جایی خارج از رحم را بر ای رشد انتخاب کند و مشکل از همین جا آغاز می‌شود. در واقع جنین به جای رشد در رحم ممکن است در لوله‌های رحم، دهانه رحم و یا حتی هر نقطه دیگری از حفره شکمی رشد کند. این رشد برای چند هفته ممکن است دوام داشته باشد اما از آنجا که محل قرارگیری جنین برای این کار سازگاری نیافته است، طی خونریزی شدید، درد و یا عوارضی از این قبیل، پزشکان مجبور به جدا کردن توده جنینی از بدن مادر خواهند شد. در این مقاله به بررسی علل بروز این عارضه، شیوه‌های درمانی و روش‌های پیشگیری از آن خواهیم پرداخت.
شاید بدون اغراق شنیدن خبر بارداری یکی از لذت‌بخش‌ترین و خوشایندترین لحظات زندگی بانوان باشد. تولد نوزاد و پرورش یک موجود ناب در بطن وجود، یکی از خارق‌العاده‌ترین تجربیات بشر است. متاسفانه گاهی بارداری بر خلاف رویه نرمال و طبیعی خود رخ می‌دهد؛ یعنی بارداری خارج از رحم(Ectopic Pregnancy) رخ می‌دهد. به زبان ساده جنین در محلی خارج از رحم رشد می‌کند. بارداری خارج از رحم یکی از خطرناک‌ترین اتفاقاتی است که می‌تواند حین بارداری رخ دهد و در صورت عدم رسیدگی و درمان ممکن است جان زن را نیز به خطر بیاندازد. درصد کمی از بانوان دچار حاملگی خارج از رحم می‌شوند. متاسفانه بغیر از برخی کیس‌های نادر، در بقیه موارد بارداری خارج از رحم با از دست دادن جنین همراه است و در بیش از ۹۰ درصد موارد به تولد نوزاد نمی‌انجامد. خوشبختانه امروزه با پیشرفت فناوری‌های علوم پزشکی بانوانی که حاملگی خارج از رحم را تجربه کرده‌اند، می‌توانند در آینده بارداری سالم و موفقی داشته باشند.
فرایند بارداری طبیعی چگونه است؟
برای روشن شدن مطلب لازم است تا ابتدا توضیحاتی درباره روند بارداری طبیعی و نرمال داده شود تا با مقایسه آن با بارداری خارج از رحم، موضوع قابل درک شود.
به طور طبیعی هر ماه (در نیمه‌های دوره سیکل پریود) یک تخمک از تخمدان زن آزاد می‌گردد و وارد لوله‌های فالوپ می‌شود، از این فرایند به عنوان فرایند تخمک‌گذاری نام برده می‌شود. اگر در زمان تخمک‌گذاری اسپرم در رحم زن وجود داشته باشد با تخمک ترکیب می‌شود و عمل لقاح صورت می‌گیرد. توجه داشته باشید که اسپرم ممکن است پیش از فرایند تخمک‌گذاری به رحم راه یافته باشد. اسپرم می‌تواند تا ۵ روز پس از برقراری رابطه جنسی در رحم زن زنده و فعال باقی بماند. بعد از لقاح، سلول تخم یا همان زیگوت تشکیل می‌شود. تخمک بارور شده یا همان زیگوت به طور مداوم تقسیم می‌شود و توده سلولی را پدید می‌آورد. این توده در مسیر لوله‌های فالوپ توسط مژک‌های موجود در دیواره لوله حرکت می‌کند تا در نهایت به رحم می‌رسد و در دیواره رحم جای می‌گیرد که به آن لانه‌گزینی گفته می‌شود. جنین از طریقه زائده‌ای به نام بند ناف تغذیه می‌کند و در رحم شروع به رشد و نمو می‌کند تا پس از ۹ ماه طی فرایند زایمان از بدن مادر خارج شود. روند بارداری به طور خلاصه شامل این مراحل است برای اطلاعات بیشتر در خصوص چگونگی تشکیل جنین می‌تواند مقاله «مراحل رشد یا چرخه رشد جنین» از مجله اینترنتی پینو بیبی را مطالعه بفرمایید.
بارداری خارج از رحم چیست؟
حال که روند تشکیل جنین و بارداری طبیعی را بررسی کردیم بهتر می‌توانیم پدیده بارداری خارج از رحم را درک کنیم. اگر تخمک با اسپرم ترکیب شود و عمل لقاح صورت گیرد و سلول زیگوت تشکیل شود طبق آنچه با هم بررسی کردیم به طور طبیعی باید تخمک بارور شده به سمت رحم حرکت کند و در رحم جای گیرد. گاهی به دلایل مختلف که در ادامه به آن خواهیم پرداخت تخمک بارور شده این مسیر را به درستی طی نمی‌کند و در طی مسیر در مکانی نامناسب جای می‌گیرد. اگر تخمک بارور شده در هر نقطه‌ای از دستگاه تناسلی زن بغیر از رحم جا خوش کند، این پدیده بارداری خارج از رحم نامیده می‌شود. در واقع اشکال مربوط به فرآیند انتقال تخمک بارور شده از لوله رحم یا همان فالوپ به داخل رحم است. لوله‌های فالوپ، لوله‌های بین تخمدان و رحم هستند.
در اکثر بارداری‌های خارج از رحم، تخمک بارور شده قبل از رسیدن به رحم به لوله فالوپ می‌چسبد که به آن حاملگی لوله‌ای نیز گفته می‌شود. در برخی دیگر از موارد که البته کمتر شایع است ممکن است تخمک بارور شده به تخمدان، دهانه رحم یا شکم بچسبد. متاسفانه هیچ راهی برای جابه‌جا کردن و انتقال تخمک بارور به درون رحم وجود ندارد.
لوله‌های فالوپ، تخمدان، دهانه رحم و نواحی دیگر محوطه شکمی، فضای مناسبی برای رشد جنین نیستند در نتیجه ممکن است با رشد جنین باعث ترکیدن و پاره شدن بافت‌های اطراف شوند و منجر به بروز خونریزی‌های شدید در فرد مبتلا شوند. علاوه بر خونریزی ممکن است فرد درد شدیدی در ناحیه لگن و شکم خود احساس کند. این خونریزی اگر درمان و قطع نشود می‌تواند به قیمت جان بانوی باردار تمام شود. متاسفانه در اکثر قریب به اتفاق این فرایند با از دست دادن جنین همراه است.
علائم و نشانه‌های بارداری خارج از رحم
اگر علائمی که در ادامه گفته می‌شود را دارید و احتمال می‌دهید که باردار باشید و جواب تست بارداری شما منفی بوده است، لازم است تا فوراً به متخصص زنان و زایمان مراجعه کنید. ممکن است شما دچار حاملگی خارج از رحم شده باشید. معمولاً علائم حاملگی خارج از رحم بین هفته چهارم تا دوازدهم بارداری بروز می‌کند.
- خونریزی واژینال: خونریزی واژینال تقریباً شبیه همان خونروش دوران قاعدگی است با اندکی تفاوت. این خونریزی ممکن است منقطع باشد یعنی در برخی ساعات روز شروع شود و بعد از مدتی قطع شود اما باز مجدداً در ساعات دیگر روز خونریزی از سر گرفته شود. خون خارج شده از واژن معمولاً خونابه (آبکی) است یعنی برخلاف خون قاعدگی که در آن لخته خون مشاهده می‌کنید است. رنگ خون خارج شده از واژن به رنگ قهوه‌ای تیره است در حالی که خون دوره پریود عموماً قرمز یا صورتی است. اگر باردار هستید جای نگرانی نیست خونریزی واژینال یکی از عوارض شایع دوران بارداری است.
- احساس درد و ناراحتی: متاسفانه درد به نحوی است که از روی آن نمی‌توان به تشخیص بارداری خارج از رحم رسید. در حاملگی خارج رحمی درد در ناحیه شکم است؛ درد در یک طرف و زیر معده احساس می‌شود. این درد ممکن است تدریجی ایجاد شود و یا ممکن است به طور ناگهانی فرد را درگیر کند. درد می‌تواند پایدار باشد و یا بیاید و برود.
- احساس درد و ناراحتی به هنگام اجابت مزاج: ممکن است طی بروز این عارضه به هنگام عمل دفع درد داشته باشید. این درد ممکن است به هنگام تهوع و استفراغ نیز ایجاد شود. در اثر بروز این عارضه ممکن است فرد دچار یبوست و اسهال شود. تمامی این عوارض در بارداری طبیعی نیز اتفاق می‌افتد و تغییرات در الگوی نرمال مثانه و روده در دوران حاملگی طبیعی است. همچنین ممکن است این دردها منشا دیگری داشته باشند و ناشی از عفونت‌های دستگاه ادراری و یا مشکلات معده باشند.
- درد نوک شانه: شاید عجیب به نظر برسد اما یکی از علائم حاملگی خارج از رحم درد نوک شانه است. این درد یک درد غیرعادی است که معمولاً در جایی که شانه به پایان می‌رسد، حس می‌شود. علت ارتباط بین این درد و بارداری خارج از رحم به درستی مشخص نیست اما برخی معتقدند از آنجا در حاملگی خارج رحمی مایع یا خون که به لگن یا پایین شکم نشت می‌کند به اعصاب این منطقه فشار وارد می‌کند. اعصاب این ناحیه به اعصاب شانه متصل هستند و تحریک آن‌ها موجب احساس درد در نوک شانه می‌شود.
آنچه مسلم است علائم حاملگی خارج از رحم با علائم بارداری طبیعی یکسان است و تنها علامت مشخصه این دو با هم ممکن است جواب تست بارداری باشد. بهر حال اگر یک یا تعدادی از علائم با هم بروز پیدا کند و جواب تست بارداری هم منفی باشد احتمال بارداری خارج از رحم زیاد است.
علل بروز حاملگی خارج از رحم
علت بارداری خارج از رحم این است که تخمک بارور شده نمی‌تواند به طور طبیعی و با سرعت مناسب در مسیر لوله فالوپ حرکت کند. اما چه عواملی باعث این رخداد می‌شوند:
- عفونت یا التهاب لوله فالوپ می‌تواند باعث مسدود شدن جزئی یا کامل آن شود. علت بروز این انسداد بیماری التهابی لگن (PID) است.
- یکی دیگر از علل متداول مسدود شدن لوله‌های فالوپ، عارضه آندومتریوز (Endometriosis)است. آندومتریوز زمانی رخ می‌دهد که سلول‌های پوشش داخلی بافت رحم در خارج از رحم رشد می‌کنند. این سلول‌ها می‌توانند در داخل لوله فالوپ رشد کنند و باعث انسداد آن شوند.
- علاوه بر موارد بالا، گاهی جراحت و اسکار ناشی از جراحی قبلی شکم یا جراحی لوله فالوپ نیز می‌تواند باعث انسداد لوله فالوپ شود.
برخی فاکتورهای موثر در بروز بارداری خارج از رحم
- سن: حامگلی خارج رحمی در هر سنی که هنوز زن بارور است می‌تواند رخ دهد اما معمولاً این عارضه بیشتر در زنان بین ۳۵ تا ۴۴ سال رخ می‌دهد.
- سابقه قبلی: اکثر بانوانی که بارداری خارج از رحم داشته‌اند به احتمال زیاد در حاملگی‌های بعدی نیز مجدداً با این عارضه مواجه خواهد شد.
- افرادی که ناهجاری لوله فالوپ دارند: هر گونه اختلال و ناهنجاری در ساختار طبیعی لوله‌های فالوپ می‌تواند احتمال خطر بروز این عارضه را افزایش دهد.
- سابقه جراحی دستگاه تناسلی: معمولاً بانوانی که لوله‌های فالوپ آن‌ها قبلاً جراحی شده است بیشتر در معرض ابتلا به این عارضه هستند. جراحی لوله‌های فالوپ ممکن است برای عقیم‌سازی یا بازسازی لوله‌ها انجام شود که می‌تواند منجر به بروز جراحت و زخم و ایجاد اختلال در آناتومی طبیعی لوله‌ها شود و خطر بارداری خارج از رحم را افزایش دهد.
- عفونت: عفونت لگن یا بیماری‌های التهابی لگن می‌توانند احتمال بروز بارداری خارج از رحم را افزایش دهند. عمده‌ترین علت عفونت لگن ابتلای شخص به انواع بیماری‌های مقاربتی مانند کلامیدیا و یا سوزاک است اما عفونت لگن می‌تواند در اثر باکتری‌های غیر‌مقاربتی نیز ایجاد شود. عفونت لگن باعث آسیب رساندن و تخریب به مژک‌های انتقال دهنده تخمک که در دیواره لوله فالوپ وجود دارند می‌شود، بدین ترتیب حمل و نقل تخمک مختل می‌شود یا باعث انسداد لوله‌های فالوپ می‌شود. بهر تقدیر اسکار ناشی از عفونت و انسداد لوله‌های فالوپ می‌تواند از رسیدن تخمک به رحم جلوگیری کند.
- داشتن چند شریک جنسی: داشتن شرکای جنسی متعدد احتمال بروز بیماری‌های مقاربتی و عفونت لگن را افزایش می‌دهد.
- برخی بیماری‌های زنان: علاوه بر بیماری‌های مقاربتی و عفونت‌های لگن، برخی بیماری‌های دیگر بانوان مانند آندومتریوز، تومورهای فیبروئید و چسبندگی لگن، می‌توانند باعث باریک شدن لوله‌های فالوپ شوند و حمل و نقل تخمک را مختل می‌کند و در نتیجه باعث حاملگی خارج رحمی می‌شوند.
- استفاده از IUD: دستگاه IUD یک وسیله T مانند است که برای جلوگیری از بارداری استفاده می‌شود. قرار گرفتن این دستگاه در رحم مانع رسیدن اسپرم به تخمک می‌شود و در نتیجه باروری رخ نمی‌دهد. تعداد بانوانی که از IUD استفاده می‌کنند بسیار کم است و از این رو تعداد حاملگی‌های خارج از رحم به خاطر استفاده از IUD نیز کم می‌باشد.
- استعامل دخانیات: تحقیقات نشان داده است که سیگار کشیدن و مصرف دخانیات در زمان لقاح و نزدیک به لانه‌گزینی احتمال بارداری خارج از رحم را زیاد می‌کند.
- ناباروری: بانوانی که بیش از ۲ سال سابقه ناباروری داشته‌اند بیشتر در معرض بادراری خارج از رحم است.
- عوامل دیگر: عفونت‌های دستگاه تناسلی، فاکتورهای هورمونی، نقص‌های مادرزادی، عوامل ژنتیکی غیرطبیعی یا تومورهای لوله‌های فالوپ می‌تواند خطر حاملگی خارج از رحم را در زنان افزایش دهد.
روش‌های درمان بارداری خارج از رحم
گزینه‌های درمانی برای حاملگی خارج از رحم شامل معاینه و مشاهده، دارودرمانی لاپاراسکوپی و لاپاراتومی است. انتخاب روش درمان بر عهده پزشک معالج است و بستگی به شرایط بیمار و سوابق پزشکی فرد دارد. در مواردی بارداری‌های خارج از رحم بدون نیاز به هیچ مداخله‌ای خودبه‌خود برطرف می‌شوند. اگر بارداری خارج از رحم منجر به خونریزی شود نیاز به درمان فوری دارد، خونریزی می‌تواند زندگی فرد را تهدید کند و جان بانوی مبتلا را به خطر بیاندازد.
اولین گام برای درمان مراجعه به پزشک است. پزشک با معاینه فیزیکی کار را شروع می‌کند و با مشاهده شرایط بیمار شیوه درمانی مناسب را اتخاذ می‌کند.
دارو درمانی
معمولاً برای درمان حاملگی خارج از رحم یک داروی ضدسرطان به نام متوترکسات (روماتکس، ترکسال) تجویز می‌شود. این دارو سلول‌های در حال رشد را از بین می‌برد و در نتیجه باعث سقط جنین حاملگی خارج از رحم می‌شود. متوترکسات جوابدهی مناسبی دارد و عوارض جانبی آن کم است. درمان با متوترکسات در ۹۰ درصد بانوان موثر و موفقیت‌آمیز بوده است. خوشبختانه تحقیقات نشان داده است که مصرف این دارو در بارداری‌های بعدی عوارض جانبی ندارد. البته ممکن است این دارو برای تمام بانوان موفقیت‌آمیز نباشد و در نهایت نیاز به عمل جراحی باشد.
عمل جراحی
اگر بارداری خارج از رحم باعث پارگی لوله‌های فالوپ شود نیاز به جراحی اورژانسی است. البته گاهی ممکن است لوله فالوپ پاره نشده باشد اما نیاز به جراحی باشد. در چنین شرایطی توده ایجاد شده خارج از رحم را از لوله خارج کرد و یا کل لوله رحم را به همراه توده ایجاد شده خارج می‌کنند. پزشکان با بررسی اندازه توده مرتبط با حاملگی خارج رحمی و غلظت بتا (سطح ترشح هورمون گنادتروپین جفتی انسانی)HCG در خون تصمیم می‌گیرند که آیا عمل جراحی برای فرد مبتلا مناسب است یا خیر.
جراحی به دو صورت انجام می‌شود: لاپاراتومی (Laparatomy)، لاپاراسکوپی(Laparoscopy)
لاپاراتومی: یک نوع روش جراحی باز است که در آن یک برش عرضی روی خط بیکینی در قسمت تحتانی شکم ایجاد می‌شود و طی آن توده و یا توده به همراه لوله فالوپ را از بدن بیمار خارج می‌کنند.
لاپاراسکوپی: جراحی بسته است و معمولاً بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این روش یک دوربین مخصوص و باریک که دارای یک منبع نور است را از طریق بریدگی‌های کوچکی که روی شکم ایجاد می‌کنند، وارد بدن می‌کنند. با پیشروی دوربین در لوله فالوپ محل آسیب دیده مشخص می‌شود. لاپارسکوپی خود به دو روش سالپینژکتومی و سالپینگوتومی انجام می‌شود. در روش سالپینژکتومی، جایی که لوله رحمی حاوی توده است برداشته می‌شود (برداشتن توده و لوله رحم با هم) و در روش سالپینگوتومی، پس از برداشتن توده خارج رحمی، لوله رحمی آسیب دیده حفظ می‌شود.
روش‌های پیشگیرانه از بروز عارضه بارداری خارج از رحم
قطعاً پیشگیری بهتر از درمان است. از این رو توصیه می‌کنیم اگر قصد بارداری دارید سیگار کشیدن را ترک کنید. اگر شرکای جنسی متعدد دارید به هنگام برقراری رابطه جنسی از شریک جنسی خود بخواهید تا از کاندوم استفاده کند تا از ابتلا به عفونت‌های مقاربتی و عفونت لگن در امان باشید و فقط زمانی که قصد بارداری دارید رابطه جنسی بدون کاندوم را تجربه کنید. اگر در معرض خطر بارداری خارج از رحم هستید و جزو افراد مستعدی که پیشتر دسته‌بندی شد، قرار دارید، قبل از اقدام به بارداری با پزشک متخصص زنان مشورت کنید. بهداشت دستگاه تناسلی را رعایت کنید و اگر قصد بارداری دارید استرس و نگرانی را از خود دور کنید و سعی کنید با شیوه زندگی سالم خود را از خطر ابتلا به هر بیماری دور نگه دارید.