فلج مغزی (CP) در کودکان و نوزادان

فلج مغزی یک بیماری نسبتاً شایع در خصوص ناتوانی حرکتی در کودکان است. طی این عارضه ارتباط عضلات و ماهیچه‌های حرکتی با مغز ضعیف یا متوقف می‌شود. در چنین شرایطی کودک ممکن است در راه رفتن، صحبت کردن، شنیدن، راست ایستان، برداشتن اجسام و … مشکل داشته باشد. چنین کودکانی ممکن است خیلی دیر به نقاط عطف رشدی دوره سنی خود برسند و یا هرگز اهداف رشد رده سنی خود را محقق نکنند. فلج مغزی می‌تواند درجات مختلفی داشته باشد و بسته به نوع آسیبی که به مغز وارد شده است ممکن است توانایی اندام‌های حرکتی را مختل کند. برخی از انواع فلج مغزی مادرزادی هستند اما برخی دیگر نیز بعد از تولد ممکن است کودک را مبتلا کنند. در این مقاله به معرفی انواع مختلف فلج مغزی CP و عوارض و شیوه‌های درمانی آن خواهیم پرداخت. با تیم پینو بیبی همراه باشید تا اطلاعات لازم در خصوص این بیماری خطرناک را کسب کنید.

فلج مغزی چیست؟

فلج مغزی (CP) گروهی از اختلالات است که بر توانایی فرد برای حرکت و حفظ تعادل و وضعیت بدن تأثیر می‌گذارد. فلج مغزی (سی‌پی) شایع‌ترین ناتوانی حرکتی در دوران کودکی است. فلج مغزی Cerebral Palsy از دو واژه؛ Cerebral یعنی داشتن ارتباط با مغز و Palsy به معنای ضعف یا مشکل در استفاده از عضلات است، تشکیل شده است. فلج مغزی در اثر رشد غیرطبیعی مغز یا آسیب به مغز در حال رشد ایجاد می‌شود که بر توانایی فرد برای کنترل ماهیچه‌های خود تأثیر می‌گذارد.

علائم سی‌پی از فردی به فرد دیگر متفاوت است. یک فرد مبتلا به سی‌پی شدید ممکن است برای راه رفتن نیاز به استفاده از تجهیزات خاصی داشته باشد، یا ممکن است اصلاً نتواند راه برود، همچنین ممکن است نیاز به مراقبت مادام العمر داشته باشد. از طرف دیگر، فردی که مبتلا به سی‌پی خفیف است، ممکن است کمی نامتعارف راه برود، اما ممکن است به کمک خاصی نیاز نداشته باشد. CP با گذشت زمان بدتر نمی‌شود، اگر چه علائم اصلی می‌تواند در طول زندگی فرد تغییر کند.

همه افراد مبتلا به سی‌پی در حرکت و وضعیت بدن مشکل دارند. بسیاری نیز شرایط مرتبطی مانند ناتوانی ذهنی، تشنج؛ مشکلات بینایی، شنوایی یا گفتاری، تغییرات در ستون فقرات (مانند اسکولیوز Scoliosis)؛ یا مشکلات مفصلی (مانند انقباضات) را تجربه می‌کنند. باید به این نکته توجه کرد که کودکان مبتلا به CP ممکن است مشکلات بیشتری داشته باشند. اما این‌ها علائم یا نشانه‌های CP نیستند، بلکه به دنبال مشکلات سی‌پی برای کودک این مشکلات حادث شده است. CP فقط به اختلال عملکرد حرکتی اشاره دارد اما مشکلات و عوارض بعدی ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• تشنج
• مشکلات بینایی، شنوایی یا گفتاری
• اختلالات یادگیری و مشکلات رفتاری
• ناتوانی ذهنی
• مشکلات تنفسی
• مشکلات روده و مثانه
• مشکلات استخوانی از جمله اسکولیوز، انحنای جانبی ستون فقرات و ..

علائم سی‌پی می‌تواند مانند سایر بیماری‌ها باشد. والدین باید جهت اطمینان از سی‌پی بودن یا نبودن فرزندشان به پزشک متخصص مراجعه کنند زیرا تشخیص درست بخشی از درمان است.

چه چیزی باعث سی‌پی در کودک می‌شود؟

فلج مغزی زمانی رخ می‌دهد که رشد غیرطبیعی یا آسیب به نواحی از مغز (که عملکرد حرکتی را کنترل می‌کنند) وارد شود. این وضعیت ممکن است قبل یا در حین تولد اتفاق بیفتد (CP مادرزادی). اکثر موارد CP مادرزادی هستند. به ندرت، سی‌پی ممکن است پس از تولد اتفاق بیفتد. سی‌پی که بعد از تولد رخ دهد، CP اکتسابی نامیده می‌شود و معمولاً در اثر عفونت یا آسیب به سر اتفاق می‌افتد.

در بسیاری از موارد، علت دقیق CP مشخص نیست. ممکن است نتیجه مشکلاتی مانند:

• کمبود اکسیژن به مغز
• وضعیت ژنتیکی
• عفونت
• خونریزی در مغز
• زردی شدید
• آسیب سر

کدام کودکان در معرض خطر CP هستند؟

یک کودک به دلیل هر یک از موارد زیر بیشتر در معرض خطر CP است:

• زایمان زودرس
• التهاب جفت یا مایع آمنیوتیک ناشی از عفونت (کوریوآمنیونیت)
• اختلال در لخته شدن خون
• وزن بسیار کم هنگام تولد، به خصوص نوزادان کمتر از ۵/۱ کیلوگرم
• ابتلا به عفونت ویروسی
• مصرف مواد شیمیایی یا مواد مخدر در دوران بارداری
• خونریزی در مغز
• جراحت
• عوارض زایمان و درد زایمان (در موارد نادر)

انواع فلج مغزی

پزشکان CP را بر اساس نوع اصلی اختلال حرکتی درگیر طبقه‌بندی می‌کنند. بسته به این‌ که کدام ناحیه از مغز تحت تأثیر قرار گرفته است، یک یا چند مورد از اختلالات حرکتی زیر ممکن است رخ دهد:

• سفت شدن عضلات (اسپاستیسیته Spasticity)
• حرکات غیرقابل کنترل (دیسکینزی Dyskinesia)
• تعادل و هماهنگی ضعیف (آتاکسی Ataxia)

انواع اصلی CP یا فلج مغزی

فلج مغزی اسپاستیک: شایع‌ترین نوع فلج مغزی، سی‌پی اسپاستیک است. CP اسپاستیک حدود ۸۰ درصد از افراد مبتلا به CP را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در افراد مبتلا به CP اسپاستیک، تونس عضلانی افزایش یافته است. این بدان معناست که عضلات آن‌ها سفت است و در نتیجه حرکات آن‌ها ممکن است ناشیانه به نظر برسد. CP اسپاستیک معمولاً توسط قسمت‌هایی از بدن که تحت تأثیر قرار می‌گیرند توصیف می‌شود:

• دیپلژی یا دیپارزی تنشی Diplegia / Diparesis Spastic: در این نوع CP، سفتی عضلانی عمدتاً در پاها است و بازوها کمتر تحت تأثیر قرار می‌گیرند یا اصلاً تحت تأثیر قرار نمی‌گیرند. افراد مبتلا به دیپلژی اسپاستیک ممکن است در راه رفتن مشکل داشته باشند زیرا عضلات سفت باسن و ساق پا باعث می‌شود پاهایشان به هم کشیده شود، به سمت داخل چرخیده و از ناحیه زانو متقاطع شوند. را رفتن این افراد، به راه رفتن «قیچی» نیز معروف است.
• همی پلژی یا همی پارزی اسپاستیک Spastic Hemiplegia / Hemiparesis : این نوع سی‌پی تنها یک طرف بدن فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. معمولاً بازو بیشتر از ساق پا آسیب می‌بیند.
• کوادری پلژی اسپاستیک یا کوادری پارزی Spastic Quadriplegia / Quadriparesis: کوادری پلژی اسپاستیک شدیدترین شکل CP اسپاستیک است و هر چهار اندام (دست‌ها و پاها)، تنه و صورت را درگیر می‌کند. افراد مبتلا به کوادری پارزی اسپاستیک معمولاً نمی‌توانند راه بروند و اغلب ناتوانی‌های رشدی دیگری مانند ناتوانی ذهنی دارند. تشنج؛ مشکلات بینایی، شنوایی یا گفتاری از دیگر عوارض بعدی این نوع فلج مغزی است.

فلج مغزی دیسکینتیک: فلج مغزی دیسکینتیک (هم‌چنین شامل فلج مغزی آتتوئید، کرئوآتتوئید و فلج مغزی دیستونیک می‌شود). افراد مبتلا به فلج مغزی دیسکینتیک در کنترل حرکت دست‌ها، بازوها، ساق‌های پا و ران‌های خود مشکل دارند. نشستن و راه رفتن در این کودکان دشوار است. حرکات غیرقابل کنترل هستند و می‌توانند آهسته و تاب‌دار یا سریع و تند باشند. گاهی اوقات صورت و زبان درگیر می‌شود و فرد در مکیدن، بلعیدن و صحبت کردن مشکل دارد. فرد مبتلا به CP دیسکینتیک دارای تونس عضلانی است که می‌تو‌اند تغییر کند (تون عضلانی از خیلی سفت تا خیلی شل متفاوت است) نه تنها از یک روز به روز دیگر، بلکه حتی در طول یک روز نیز این شرایط تغییر می‌کند.

فلج مغزی آتاکسیک: افراد مبتلا به CP آتاکسیک در تعادل و هماهنگی مشکل دارند. ممکن است هنگام راه رفتن ناپایدار باشند. این کودکان ممکن است با حرکات سریع یا حرکاتی که به کنترل زیادی نیاز دارند، مانند نوشتن، مشکل داشته باشند. هنگامی ‌که به چیزی دست می‌یابند، ممکن است برای کنترل دست‌ها یا بازوهای خود مشکل داشته باشند.

فلج مغزی مختلط: برخی افراد علائم بیش از یک نوع CP را دارند. شایع‌ترین نوع CP مختلط سی پی اسپاستیک – دیسکینتیک (Spastic-Dyskinetic) است.

علائم اولیه فلج مغزی یا CP

علائم CP بسیار متفاوت است زیرا انواع و سطوح مختلف ناتوانی وجود دارد. نشانه اصلی که ممکن است کودک مبتلا به CP باشد تاخیر در رسیدن به نقاط عطف رشدی یا حرکتی (مانند غلت زدن، نشستن، ایستادن یا راه رفتن) است. در زیر برخی از علائم دیگر احتمالی CP آورده شده است. توجه به این نکته ضروری است که برخی از کودکان بدون CP نیز ممکن است برخی از این علائم را داشته باشند.

در نوزاد کمتر از ۶ ماه

• وقتی او را بلند می‌کنید در حالی‌ که به پشت دراز کشیده است، سرش عقب می‌افتد.
• احساس سفتی بدن کودک
• احساس شلی بدن کودک (کودکان فلاپی)
• هنگامی‌که در آغوش شما قرار دارد، به نظر می‌رسد که کمر و گردن خود را بیش از حد دراز می‌کند و مدام طوری رفتار می‌کند که گویی دارد از شما دور می‌شود.
• وقتی او را بلند می‌کنید، پاهایش سفت می‌شوند و روی هم قرار می‌گیرندو پاهایش حالت قیچی دارند.

در نوزاد بزرگتر از ۶ ماه

• بدن کودک در هیچ جهتی نمی‌چرخد
• کودک نمی‌تواند دست‌هایش را به هم نزدیک کند
• کودک به سختی دست‌هایش را به سمت دهانش می‌برد
• کودک فقط با یک دست خود را دراز می‌کند در حالی‌ که دست دیگر را مشت کرده است.

در نوزاد بزرگتر از ۱۰ ماه

• کودک به صورت کج می‌خزد و با یک دست و پا فشار می‌آورد در حالی ‌که دست و پای مخالف را می‌کشد.
• کودک روی باسن خود می‌چرخد یا روی زانو می‌پرد، اما چهار دست و پا نمی‌خزد.

در صورت مشاهده هر یک از این علائم و نشانه‌ها باید با پزشک متخصص مشورت شود. درباره نقاط عطف رشدی که کودکان باید از بدو تولد تا ۵ سالگی به آن برسند، اطلاعات کافی کسب کنید.

غربالگری و تشخیص فلج مغزی در کودکان

تشخیص CP در سنین پایین برای رفاه کودکان و خانواده‌هایشان مهم است. تشخیص CP می‌تواند در چندین مرحله صورت گیرد:

• نظارت بر توسعه: نظارت و مراقبت بر رشد که به معنای ردیابی رشد و تکامل کودک در طول زمان است. اگر در حین پایش هر گونه نگرانی در مورد رشد کودک مطرح شود، باید در اسرع وقت آزمایش غربالگری رشدی داده شود.
• غربالگری رشدی: در طول غربالگری رشد، یک آزمایش کوتاه برای بررسی این ‌که آیا کودک دارای تاخیرهای رشدی خاص است، مانند تاخیر حرکتی یا جنبشی، انجام می‌شود. اگر نتایج آزمایش غربالگری باعث نگرانی باشد، پزشک برای ارزیابی‌های رشدی و حرکتی والدین کودک را به متخصص مغز و اعصاب اطفال ارجاع می‌دهد.
• ارزیابی‌های رشدی و پزشکی: هدف ارزیابی رشدی، تشخیص نوع خاصی از اختلال است که کودک را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

آزمایشات و سنجش‌های تشخیصی کودک مبتلا به سی‌پی

تشخیص CP معمولاً تا زمانی‌که کودک حداقل ۶ تا ۱۲ ماهه است انجام نمی‌شود. ۱۲ ماهگی زمانی است که کودک باید به نقاط عطف رشد برسد. نقاط عطف رشدی شامل نشستن، ایستادن و راه رفتن و همچنین کنترل دست و سر است. متخصصین در مورد علائم و سابقه سلامتی کودک اطلاعاتی را جمع‌آوری می‌کنند. معاینه فیزیکی کودک شامل موارد ذیل است:

• معاینه عصبی: این معاینه به بررسی رفلکس‌ها و عملکرد مغز و حرکت می‌پردازد.
• ام آر آی: این تست تصویربرداری از آهنرباهای بزرگ و یک کامپیوتر برای تهیه تصاویر دقیق از اندام‌ها و بافت‌های بدن استفاده می‌کند. این تست تصویربرداری اغلب برای ارزیابی CP استفاده می‌شود.
• مطالعات تغذیه‌ای: در این آزمایش‌ها از اشعه ایکس یا فیلم استفاده می‌کنند تا ببینند از زمانی ‌که غذا وارد دهان کودک می‌شود تا بعد از قورت دادن چه اتفاقی می‌افتد.
• الکتروانسفالوگرام (EEG): این کار فعالیت الکتریکی مغز را بررسی می‌کند.
• تجزیه و تحلیل آزمایشگاهی راه رفتن: الگوی راه رفتن کودک را بررسی می‌کند.
• سی‌تی اسکن: سی‌تی اسکن تصاویر دقیقی از هر قسمت از بدن، از جمله استخوان‌ها، ماهیچه‌ها، چربی‌ها و اندام‌ها را نشان می‌دهد. (سی‌تی اسکن جزئیات بیشتری نسبت به اشعه ایکس استاندارد دارد).
• مطالعات ژنتیکی: این آزمایشات به دنبال شرایط و دلایلی می‌گردند که می‌تواند در خانواده‌ها باشد (سوابق فاملیی را بررسی می‌کند).
• تست‌های متابولیک: این آزمایش‌ها کمبود آنزیم‌های خاصی را که برای حفظ عملکرد طبیعی بدن لازم است بررسی می‌کنند.

خدمات درمانی و مداخله‌ای

هیچ درمانی برای CP وجود ندارد، اما درمان می‌تواند زندگی افرادی را که به این بیماری مبتلا هستند بهبود بخشد. شروع یک برنامه درمانی در اسرع وقت بسیار مهم است.

پس از تشخیص CP، تیمی از متخصصان بهداشت با کودک و خانواده همکاری می‌کنند تا برنامه‌ای را برای کمک به کودک برای رسیدن به حداکثر پتانسیل خود ایجاد کنند. درمان‌های رایج شامل داروها، عمل جراحی، بریس‌ها و فیزیوتراپی، کاردرمانی و گفتار درمانی است. هیچ درمان واحدی برای همه کودکان مبتلا به CP وجود ندارد. قبل از تصمیم‌گیری در مورد برنامه درمانی، مهم است که با پزشک کودک صحبت شود تا تمام خطرات و فواید درمانی بررسی شود.

خدمات مداخله‌ای هم مداخله زودهنگام و هم خدمات دوران مدرسه برای کودکان مبتلا به سی‌پی لازم است. مداخله زودهنگام برای کودکان از تولد تا ۳۶ ماهگی است، خدمات کودکان در سن مدرسه از ۳ سالگی تا ۲۱ سالگی اعمال می‌شود. حتی اگر کودک مبتلا به CP تشخیص داده نشده باشد، ممکن است واجد شرایط خدمات درمانی باشد.

فلج مغزی کودک چگونه درمان می‌شود؟

اگر چه یک درمان قطعی و صد درصد وجود ندارد اما بخشی از درمان می‌تواند زندگی بهتری را برای کودک رقم بزند. درمان به علائم، سن و سلامت عمومی کودک بستگی دارد. هم‌چنین به شدت وضعیت سی‌پی کودک نیز بستگی دارد. سی‌پی یک بیماری مادام‌العمر است که درمان ندارد. به همین دلیل، متخصصین بر روی دو بعد از درمان تمرکز می‌کنند:

• جلوگیری یا کاهش عیوب و مشکلات
• بالفعل در آوردن تمامی توانایی‌های بالقوه کودک و استفاده ز تمام ظرفیت توانایی او

یک کودک توسط یک تیم مراقبت‌های بهداشتی درمان می‌شود که ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• متخصص اطفال یا پزشک خانواده: پزشک اولیه کودک است.
• جراح ارتوپد. یک جراح است که عضلات، رباط‌ها، تاندون‌ها و استخوان‌ها را درمان می‌کند.
• متخصص مغز و اعصاب: این متخصص بیماری‌های بخش مغز، نخاع و اعصاب را درمان می‌کند.
• چشم پزشک: متخصصی است مشکلات چشمی را درمان می‌کند.
• دندانپزشک: متخصصی است که مشکلات دهان و دندان را درمان می‌کند.
• پرستار: اغلب با سایر متخصصین برای کارهای ویزه کودک هماهنگ است و وظایف محوله را انجام می‌دهد.
• متخصص طب فیزیکی: کسی که در طب فیزیکی و توانبخشی تخصص دارد.
• ارتوتیست: شخصی که که بریس و آتل می‌سازد.
• تیم توانبخشی که شامل درمانگران فیزیکی، کاردرمانی، گفتاردرمانی و شنوایی‌شناسی است.

مدیریت CP ممکن است شامل موارد زیر باشد:

بخشی از مسیر درمان به مدیریت مشکلات کودک مبتلا به فلج مغزی یا سی‌پی اختصاص دارد که عبارت هستند از:

• توانبخشی
• وسایل کمکی برای کمک به کودک در نشستن، دراز کشیدن یا ایستادن
• بریس‌ها و آتل‌ها برای جلوگیری از تغییر شکل و حمایت یا محافظت
• داروهایی که به صورت خوراکی یا تزریقی برای کمک به کاهش اسپاستیسیته در عضلات تجویز می‌شوند
• جراحی برای درمان مشکلات ارتوپدی مانند انحنای کمر، در رفتگی مفصل ران، ناهنجاری‌های مچ پا و پا، انقباض عضلات
• جراحی برای درمان اسپاسم

علل و عوامل خطرزای مرتبط با فلج مغزی

فلج مغزی در اثر رشد غیرطبیعی مغز یا آسیب به مغز در حال رشد ایجاد می‌شود که بر توانایی کودک برای کنترل ماهیچه‌هایش تأثیر می‌گذارد. چندین علت احتمالی برای توسعه یا آسیب غیرطبیعی وجود دارد. قبلاً افراد فکر می‌کردند که CP عمدتاً به دلیل کمبود اکسیژن در طول فرآیند زایمان ایجاد می‌شود. اکنون دانشمندان فکر می‌کنند که کمبود اکسیژن تنها باعث تعداد کمی از موارد CP می‌شود.

رشد غیرطبیعی مغز یا آسیبی که منجر به CP می‌شود می‌تواند قبل از تولد، در حین تولد، یک ماه پس از تولد یا در سال‌های اول زندگی کودک اتفاق بیفتد، در حالی‌ که مغز هنوز در حال رشد است. CP مربوط به رشد غیرطبیعی مغز یا آسیبی که قبل یا در حین تولد رخ داده است، CP مادرزادی نامیده می‌شود. اکثریت CP ( 85 تا ۹۰ درصد) مادرزادی است. در بسیاری از موارد، علت خاصی برای بروز فلج مغزی قابل ذکر نیست. درصد کمی از CP به دلیل رشد غیرطبیعی مغز یا آسیبی است که بعد از ۲۸ روز پس از تولد رخ می‌دهد این CP اکتسابی نامیده می‌شود و معمولاً با عفونت (مانند مننژیت) یا آسیب سر همراه است.

کاهش احتمال ابتلا نوزاد به فلج مغزی (CP)

از آنجایی پژوهشگران هنوز به طور کامل نمی‌دانند چه چیزی باعث CP مادرزادی می‌شود، برای پیشگیری از سی‌پی مادرزادی کار کمی می‌توان انجام داد. CP مربوط به مشکلات ژنی قابل پیشگیری نیست. اما می‌توان کارهای خاصی را انجام داد که ممکن است به کاهش خطر ابتلا کودک به فلج مغزی کمک کند:

• قبل و حین بارداری تا حد امکان مادر از سلامت جسمی و روحی برخودار باشد.
• مادر مراقبت‌های اولیه و منظم دوران بارداری را دریافت کند.
• عدم استعمال دخانیات و الکل در دوران بارداری.
• مادر برای بیماری‌های خاصی که می‌تواند به کودک در حال رشد آسیب برساند واکسینه شوند.

پس از تولد، CP اکتسابی اغلب به دلیل عفونت یا آسیب ایجاد می‌شود. برخی از این موارد را می‌توان با کمک به حفظ سلامت و ایمن نگه داشتن کودک پیشگیری کرد:

• واکسن‌های کودک را به روز نگه داشتن.
• استفاده از صندلی کودک در ماشین، محافظت از کودک در محل زندگی، مراقبت از کودک خردسال در نزدیکی آب‌های استخر، رودخانه و انجام اقدامات لازم را برای جلوگیری از صدمات احتمالی به کودک.

درباره علل و عوامل خطر CP بیشتر بدانید

زمانی ‌که والدین فکر می‌کنند فرزندشان به نقاط عطف حرکتی نمی‌رسد یا ممکن است CP داشته باشد، باید با پزشک تماس بگیرند و نگرانی‌های خود را در میان بگذارند. اگر والدین و یا پزشک عمومی هم‌چنان نگران است، از متخصصی که می‌تواند ارزیابی عمیق‌تری از کودک داشته باشد و در تشخیص کمک کنند، درخواست ارجاع دهند.