با اصول نگهداری شیر مادر آشنا شوید؟
گاهی به دلایل مختلف ممکن است مادر امکان شیردهی مستقیم به نوزاد را نداشته باشد در چنین شرایطی نباید نوزاد را از این منبع غنی و سالم غذایی محروم کرد. بهترین روش در این مواقع، دوشیدن شیر و نگهداری آن است تا هر زمان که شیرخوار نیاز به تغذیه داشت از آن استفاده شود. در این مقاله تیم پینو بیبی قصد دارد تا شما را با نحوه صحیح دوشیدن و ذخیره شیر مادر آشنا کند.
نگهداری شیر مادر در یخچال
بهترین، کامل‌ترین، ایمن‌ترین و سالم‌ترین غذایی که نوزاد به خصوص در روزهای نخست زندگی به آن نیاز دارد، شیر مادر است. یافته‌های پژوهش‌های علمی حاکی از آن است که نوزادانی که از شیر مادر تغذیه می‌کنند؛ رشد بهتری دارند، از لحاظ هوشی، برتر از همسالان خود هستند، بر کنترل عواطف خود مسلط‌ترند و کمتر به بیماری‌های عفونی مبتلا می‌شوند. اهمیت تغذیه نوزاد با شیر مادر بسیار زیاد است و حتماً در این خصوص مطالب زیادی شنیده‌اید. گاهی به دلایلی امکان شیردهی به نوزاد وجود ندارد و این به دلیل عدم وجود شیر در پستان‌های مادر نیست بلکه شرایط به گونه‌ای است که مادر از شیردهی به نوزاد خود بازمی‌ماند. دلایلی متفاوتی برای این امر وجود دارد که در ادامه به بررسی آن‌ها خواهیم پرداخت. اما در چنین شرایطی آیا مادر باید از شیردهی به نوزاد صرف‌نظر کند؟ راهکاری که متخصصان ارائه داده‌اند دوشیدن شیر و نگهداری آن برای زمان مقتضی است. نگهداری شیر هم مانند هر ماده فاسدشدنی دیگر، نیازمند رعایت اصول بهداشتی است علی‌الخصوص که قرار است این منبع غذایی را نوزادی مصرف کند که هنوز سیستم ایمنی بدن او تکامل کافی برای مبارزه با انواع عوامل بیماریزا را پیدا نکرده است. در این مقاله به طریقه دوشیدن و اصول و قواعد نگهداری شیر مادر خواهیم پرداخت.
چه مواقعی لازم است تا شیر پستان مادر دوشیده شود؟
همانطور که گفته شد در برخی موارد، محدودیت‌هایی وجود دارد که ممکن است باعث شود مادر نتواند به طور مستقیم از پستان خود به نوزاد شیر دهد در چنین شرایطی بهترین راهکار دوشیدن شیر و نگهداری آن در محیط استریل است. شاید برای شما سوال پیش بیایید که چه مواقعی لازم می‌شود تا شیر از سینه مادر تخلیه شود:
- زمانی که نوزاد زودتر از موعد مقرر به دنیا می‌آید که به چنین نوزادی نوزاد نارس گفته می‌شود. نوزاد نارس برای تقویت سیستم ایمنی نیاز به شیر مادر دارد اما ممکن است بستری شدن نوزاد در بخش مراقبت‌های ویژه نوزادان نارس (NICU) این امکان را از مادر سلب کند که به طور مستقیم به نوزاد خود شیر دهد. در چنین مواقعی مادر شیر خود را می‌دوشد و از طریق لوله‌های مخصوص شیر وارد معده نوزاد خواهد شد.
- از بستری شدن نوزاد در بیمارستان گفتیم اما گاهی امکان دارد این اتفاق برای مادر پیش بیایید. ممکن است مادر به هر دلیلی در بیمارستان بستری باشد و ورود نوزاد به بیمارستان مخاطراتی در پی داشته باشد در این شرایط نیز عاقلانه‌ترین کار دوشیدن سینه و نگهداری شیر مادر است.
- برخی نوزادان که دارای نقایص مادرزادی هستند ممکن است قادر به گرفتن سینه مادر و مکیدن سینه نباشند، مانند نوزادانی که با شکاف بزرگ کام متولد می‌شوند. در این شرایط نیز نیاز است تا مادر شیر سینه خود را تخلیه کند تا به طرق دیگری شیر وارد بدن نوزاد شود.
- گاهی نه مادر مشکل خاصی دارد و نه نوزاد، تنها مشکل این است که مادر شاغل است و ممکن است در ساعات کاری امکان شیردهی به نوزاد را نداشته باشد که در این صورت شیر خود را از پستان تخلیه می‌کند و توسط شیشه شیر نوزاد را تغذیه می‌کند. این مشکل ممکن است برای برخی بانوان مثلاً در حین مسافرت هم پیش بیایید و مادر می‌تواند با درایت مقداری از شیر خود را در یک محفظه استریل نگهداری کند تا موقع گرسنگی نوزاد بدون دغدغه شیرخوار را تغذیه کند.
- گاهی نیز حجم شیر در پستان‌های مادر به قدری زیاد است که ممکن است مانع شیردهی شود که به آن احتقان پستان (Breast Engorgement) می‌گویند، در چنین شرایطی نیز دوشیدن شیر لازم است.
- در مقابل بانوانی که ممکن است با احتقان پستان مواجه شوند، برخی بانوان نیز به دلایل مختلف حجم شیر کمی دارند، در چنین شرایطی نیز دوشیدن شیر از سینه روش منطقی‌تری برای تغذیه نوزاد است. فک و دهان نوزاد هنوز ضعیف است و خیلی زود خسته می‌شود بنابراین اگر حجم شیر کم باشد ممکن است تلاش نوزاد برای سیر شدن در نهایت منجر به خستگی و تغذیه ناکافی او شود.
- وجود ناهنجاری‌های پستان به خصوص نوک پستان‌های فرورفته امکان مکیدن را از نوزاد سلب می‌کند و بهترین روش همان دوشیدن شیر است.
- گاهی مادران شیرده به دلیل بیماری از داروهای خاصی استفاده می‌کنند که ممکن است برای سلامت نوزاد مفید نباشد؛ در چنین مواقعی نیز مادر برای جلوگیری از تاثیر دارو بر روی شیرش، ممکن است در ساعات مشخصی که دارو مصرف نمی‌کند، شیر سینه خود را تخلیه کند تا نوزاد از اثرات و عوارض داروهای مصرفی مادر در امان باشد.
بعد از دوشیدن شیر می‌توان بسته به شرایط به طرق مختلف مانند استفاده از فنجان، قاشق، قطره‌چکان، سرنگ و یا لوله معده، شیر را به نوزاد خوراند.
نکات مهم قبل از اقدام به دوشیدن شیر مادر
شیری که مستقیم از پستان خارج می‌شود و بدون هیچ واسطه‌ای وارد بدن نوزاد می‌شود استریل و سرشار از مواد مغذی است. اما اگر شیرخوار برای تغذیه مجبور باشد از شیر دوشیده شده استفاده کند، احتمال خطر و ریسک بیماری بالا می‌رود. از این رو لازم است تا مادر برای حفظ سلامت خود و آسیب ندیدن پستان‌ها و سلامت نوزادش نکات زیر را مد نظر داشته باشد:
- همواره برای دوشیدن شیر، زمانی را انتخاب کنید که سینه‌ها پر شیر باشند. بهترین زمان برای انجام این کار صبح است اما در مواقع دیگری نیز منعی برای این کار وجود ندارد. ممکن است بعد از شیردهی مستقیم به نوزاد، مادر بقیه شیر سینه خود را تخلیه کند و آن را در محفظه‌ای برای استفاده بعدی نوزاد ذخیره کند یا شیر پستانی که نوزاد از آن شیر نخورده است را بدوشد و تخلیه کند.
- نوشیدن مایعات به زیاد شدن شیر کمک می‌کند. مایعات گرم بیشتر از مایعات سرد به ترشح شیر کمک می‌کنند؛ لذا توصیه می‌شود، قبل از اقدام به دوشیدن شیر مادر یک نوشیدنی گرم مانند شیر ولرم یا یک چای کم‌رنگ، یا یک دمنوش ساده و یا حتی شربت عسل با آب ولرم میل کند تا حجم شیر بیشتر شود. همچنین خوردن غذاهای ساده اما مقوی مانند آب قلم، سوپ، یا عصاره رقیق شده سبزیجات نیز می‌تواند به افزایش ترشح شیر کمک کند.
- بهتر است قبل از دوشیدن شیر از پستان، مادر ۱۵ الی ۲۰ دقیقه استراحت کند، سنتز شیر در زمان استراحت بیشتر است.
- اگر مادر دخانیات مصرف می‌کند حداقل نیم ساعت قبل از تخلیه شیر از پستان باید، از کشیدن سیگار خودداری کند.
- ۵ الی ۱۰ دقیقه قبل از دوشیدن شیر برای تسهیل جریان شیر در پستان توصیه می‌شود تا یک حوله گرم و مرطوب روی سینه مادر گذاشته شود.
- قبل از دوشیدن شیر برای تسریع و تسهیل روند خروج شیر، بهتر است مادر دوش آب ولرم بگیرد، ماساژ سینه و ماساژ ستون فقرات به مدت یکی، دو دقیقه نیز می‌تواند به روند تخلیه شیر کمک کند.
- از ماساژ دادن نوک سینه جداً خودداری کنید، ماساژ نوک سینه ممکن است منجر به ترک‌خوردگی نوک سینه شود. نوک سینه به شدت آسیب‌پذیر است بنابراین برای جلوگیری از مشکلات پستان در دوران شیردهی، از دستکاری نوک پستان خودداری کنید.
- وسایل مورد استفاده برای دوشیدن شیر را کاملاً تمیز و استریل کنید. از ریختن شیر دوشیده شده روی شیر قبلی که پیشتر دوشیده بودید اجتناب کنید.
- بهتر است برای نگهداری شیر چند محفظه و ظرف مناسب داشته باشید. هر بار ظرف نگهداری را با آب فراوان و بدون استفاده از مواد شوینده بشویید. اگر نسبت به استریل شدن ظرف تردید دارید می‌توانید ظرف را به مدت یک الی دو دقیقه در یک قابلمه آب در حال جوشیدن استریل کنید؛ توجه داشته باشید که برای استفاده از ظرف حتماً اجازه دهید ظرف به دمای محیط برسد.
- استفاده از ظروف شیشه‌ای برای نگهداری از شیر گزینه مناسبی هستند. همچنین می‌توانید شیر را در شیشه شیر نگهداری کنید. در ادامه درباره ویژگی‌های ظروف نگهدارنده شیر بیشتر بحث خواهیم کرد.
- قبل از دوشیدن لازم است تا مادر دست‌های خود را به صورت کامل با آب و صابون شست‌وشو دهد.
- اگر از دستگاه برای دوشیدن شیر استفاده می‌شود لازم است تا قبل از استفاده سری مکنده را به دقت شست‌و شو دهید.
- به طور معمول مادر می‌تواند هر ۳ ساعت یکبار هر دو پستان خود را بدوشند.
- توصیه می‌شود در مواقعی که امکان شیردهی از طریق مستقیم وجود دارد، از دوشیدن شیر خودداری کنید. مکیدن سینه برای نوزاد نوعی احساس امنیت و آرامش به همراه خواهد داشت نه تنها او را از لحاظ غذایی اغنا می‌کند بلکه از لحاظ عاطفی نیز او را سیراب خواهد کرد.
نکات مهم و ویژگی‌های ظروف مناسب نگهدارنده شیر دوشیده شده از سینه مادر
ظرف مخصوص نگهداری شیر دوشیده شده باید ویژگی‌هایی داشته باشند که در ادامه به برخی از مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم:
- بهتر است برای نگهداری و ذخیره شیر از ظروفی استفاده شود که دارای درپوش محکم هستند تا هوا به داخل ظرف نفوذ نکند.
- استفاده از ظروف شیشه‌ای به دلیل جذب نکردن پروتئین‌های شیر و اثر نگذاشتن بر کیفیت شیر انتخاب مناسب‌تری هستند. تمیز کردن ظروف شیشه‌ای به مراتب راحت‌تر از ظروف پلاستیکی است.
- شاید تصور کنید همراه داشتن ظرف شیشه‌ای همه جا میسر نیست و احتمال شکستن شیشه وجود دارد. در این شرایط ما به شما شیشه شیر پینو بیبی را پیشنهاد می‌کنیم. شیشه شیر پینو بیبی از جنس پلی‌پروپیلن درجه یک (PP Total)، فاقد هرگونه مواد مضر و BPA است از این رو کاملاً بهداشتی است و بر کیفیت شیر تاثیر نامطلوب نخواهد داشت.
- امروزه یک سری کیسه‌های پلاستیکی مخصوص و یکبار مصرف هم برای ذخیره و نگهداری شیر در داروخانه‌ها عرضه می‌شوند. این کیسه‌ها برای ذخیره کمتر از ۷۲ ساعت مناسب هستند. از آنجا که احتمال سوراخ شدن این کیسه‌ها و نفوذ میکروب به آن‌ها وجود دارد، استفاده از کیسه‌ها برای نگهداری شیر توصیه نمی‌شود. به خصوص اگر جمع‌آوری و ذخیره شیر به منظور تغذیه نوزاد نارس است بهتر است تا گزینه دیگری را برای نگهداری شیر دوشیده شده انتخاب کنید.
- اگر قصد فریز کردن شیر را دارید یک چهارم از حجم ظرف نگهداری باید خالی باشد تا جای یخ زدن داشته باشد.
- روی ظرف نگهداری حتماً تاریخ بزنید تا اول به سراغ ظرف‌های قدیمی‌تر بروید. اگر نوزاد را به مهد کودک می‌فرستید حتماً نام نوزاد و تاریخ دوشیدن شیر را روی ظرف نگهدارنده ثبت کنید.
روش‌های مختلف دوشیدن شیر از پستان مادر
برای دوشیدن شیر از پستان مادر چند روش وجود دارد که هر کدام به نوعی معایب و مزایایی خود را دارند. در ادامه با طرق مختلف دوشیدن شیر مادر آشنا می‌شویم.
دوشیدن شیر با دست
دوشیدن شیر مادر با دست معمول‌ترین روش تخلیه شیر است. ابتدا دستان خود را با آب و صابون بشویید. سپس یک دست خود را زیر پستان قرار دهید و دست دیگر را بالا و روی پستان بگذارید. حالا با کمک فشار آرام دست سینه را کمی ماساژ دهید، سپس به کمک هر دو دست از طرف قفسه‌سینه به سمت نوک پستان، سینه را به آرامی فشار دهید بدین ترتیب شیر را به سمت هاله پستان هدایت کنید.
انگشت شست را در بالای لبه فوقانی هاله پستان بگذارید و انگشت اشاره و انگشت میانی را در لبه تحتانی هاله پستان و روبروی انگشت شست قرار دهید. کمی پستان را به سمت جلو بکشید و با فشار دادن هاله پستان و کمک حرکات غلتکی سایر انگشتان به تخلیه شیر کمک کنید. حرکات انگشتان باید در شعاع مختلف و به سمت مرکز و نوک پستان باشد.
اگر احساس کردید شیر کافی در نزدیک نوک پستان و در هاله پستان جمع شده است به آرامی هاله پستان را کمی فشار دهید. از فشار دادن نوک پستان بپرهیزید. همانطور که پیشتر گفتیم فشار نوک پستان منجر به تحریک‌پذیری، شقاق، سوزش و حتی خونریزی خواهد شد.
از فشار دادن و مالش شدید پستان خودداری کنید این کار ممکن است باعث تحریک‌پذیری پستان و آسیب دیدن بافت پستان شود ضمن این که تاثیر زیادی هم در خروج شیر نخواهد داشت.
برای جمع‌آوری شیر از یک ظرف مناسب و استریل استفاده کنید بهتر است دهانه ظرف گشاد باشد تا راحت‌تر تخلیه شیر را مدیریت کنید.
برای خروج بیشتر شیر از پستان مادر برخی تکنیک‌های روانی مانند فکر کردن به نوزاد و نگاه کردن به عکس‌ها و لباس‌های او می‌تواند منجر به ترشح بیشتر هورمون پرولاکتین (هورمون شیر) شود. برای دوشیدن شیر در محیطی آرام و بدون تشنج قرار بگیرید.
دوشیدن شیر مادر با شیردوش دستی
- دوشیدن شیر با شیردوش‌های مکانیکی نیز روش دیگری برای تخلیه شیر از پستان مادر است. سه مدل شیردوش دستی وجود دارد:
- شیردوش پلاستیکی: استفاده از شیردوش‌ها معمولاً توصیه نمی‌شود چرا که امکان رشد باکتری در شیردوش پلاستیکی بیشتر است.
- شیردوش پیستونی: یک وسیله ساده جهت تخیله متناوب شیر از پستان مادر است اما استفاده طولانی مدت از آن توصیه نمی‌شود.
- پمپ‌های دستی – ماشه‌ای: کارایی این دستگاه خوب است اما استفاده طولانی مدت از آن سبب خستگی مادر خواهد شد.
دوشیدن شیر مادر با شیردوش برقی
درکنار استفاده از شیردوش‌های مکانیکی، نوعی از شیردوش هم وجود دارد برقی و الکترونیکی هستند. مکانسیم عمل شیردوش‌های برقی مانند مکیدن پستان مادر از طریق ایجاد فشار منفی می‌باشد که در نهایت منجر به خروج شیر از پستان می‌شود. شیردوش‌های برقی نسبت به شیردوش‌های دستی کارایی بیشتری دارند. شیر تخلیه شده توسط شیردوش برقی دارای چربی و کالری کافی است، لذا برای رشد و نمو شیرخوار مناسب‌تر است. استفاده از شیردوش‌های برقی روش مناسبی جهت تغذیه نوزاد نارس است. به طور معمول مدت زمان استفاده از شیردوش برقی برای هر پستان بین ۱۰ الی ۱۵ دقیقه است. استفاده از شیردوش برقی این مزیت را دارد که می‌توان فشار و قدرت مکش را تنظیم کرد و مادر مجبور نیست خودش را برای تخلیه شیر خسته کند. از آنجا که میزان فشار قابل تنظیم است آسیبی به پستان وارد نمی‌کند. معمولاً به همراه دستگاه شیردوش برقی بروشور راهنما نیز وجود دارد که نکات مهم استفاده از دستگاه را به مادر شیرده گوشزد می‌کند. برخی از نکات مهم استفاده از شیردوش برقی به شرح زیر است:
- پیش از استفاده لازم است تا مادر دست‌های خود را ضدعفونی کند.
- همانطور که گفته شد برای تخلیه هر پستان ۱۰ الی ۱۵ دقیقه کافی است. اگر هنگام کار دستگاه احساس کردید که شیری از پستان تخلیه نمی‌شود کار دستگاه را متوقف کنید.
- از تکنیک‌های روانی که پیشتر گفته شد استفاده کنید تا خروج شیر با سهولت بیشتری صورت بگیرد.
- بعد از هر بار استفاده مطابق دستورالعمل دستگاه آن را نظافت کنید.
روش‌های نگهداری شیر مادر
روش‌های مختلفی برای نگهداری از شیر مادر وجود دارد.
- نگهداری در دمای محیط
- نگهداری در یخچال
- نگهداری در فریزر
روش نگهداری از شیر مادر در دمای محیط
گاهی بعد از تخلیه شیر از پستان مادر، شیر تخلیه شده در محیط اتاق نگهداری می‌شود. برای نگهداری شیر در دمای محیط اگر دما بیش از حد گرم نباشد، نگهداری شیر تا ۶ ساعت بلامانع است اما بهترین زمان معمولاً بین ۳ تا ۴ ساعت است. دمای مناسب محیط برای نگهداری شیر چیزی در حدود ۲۵ درجه سانتی‌گراد است. اگر هوا گرم بود مدت زمان نگهداری شیر باید کوتاه‌تر باشد و توصیه می‌شود که شیر حتماً داخل یخچال قرار داده شود. اگر به هر دلیلی شیر را در دمای محیط نگهداری می‌کنید، ظرف محتوی شیر را دور از معرض تابش نور خورشید قرار دهید. ظرف را از منابع حرارتی مانند شوفاژ، بخاری، اجاق گاز و یا هر وسیله‌ای که گرما تولید می‌کند دور کنید.
روش نگهداری از شیر مادر در یخچال
بهترین روش نگهداری از شیر دوشیده قرار دادن آن داخل یخچال است. برای ذخیره شیر مادر داخل یخچال باید دمای یخچال را تنظیم نمود. دمای مناسب برای نگهداری شیر مادر داخل یخچال در حدود ۴ درجه سانتی‌گراد است. بهتر است شیر را در انتهای قفسه که دمای یخچال سردتر است قرار دهید. شیر را در درب یخچال یا جایی که مجبور باشید مرتب ظرف آن را جابه‌جا کنید قرار ندهید. بهترین زمان برای نگهداری شیر مادر در یخچال ۷۲ ساعت است. اگر شیر را برای تغذیه نوزاد نارس به بیمارستان تحویل می‌دهید با توجه امکانات بیمارستان ممکن است شیر تا ۹۶ ساعت قابل استفاده باشد.
روش نگهداری از شیر مادر در فریزر
اگر قصد دارید تا شیر خود را برای چند ساعت ذخیره کنید و با خود همراه داشته باشید و البته دسترسی به یخچال هم ندارید؛ بهترین روش استفاده از کیسه‌های عایق است. در کیسه‌های عایق حتی در دمای محیط نیز تا ۲۴ ساعت می‌توان شیر را نگهداری کرد. این روش برای مسافرت یا مادرانی که شاغل هستند بسیار کارآمد است. بهتر است کیسه عایق را تا نیمه پر کنید و برای محافظت از آن و جلوگیری از سوراخ یا پاره شدن آن، آن را داخل یک محفظه در بسته مانند یک ظرف پلاستیکی قرار دهید تا هم از آسیب در امان باشد و هم اگر به هر دلیلی کیسه سوراخ یا پاره شد، محیط و فضای اطرافش را کثیف نکند.
روش نگهداری از شیر مادر در فریزر
اگر قصد دارید تا شیر را برای مدت طولانی ذخیره‌سازی کنید بهترین روش فریز کردن شیر است. برای نگهداری شیر بهتر است آن را در ظروف پلاستیکی بریزید و درب آن را محکم ببندید. دمای مناسب برای نگهداری شیر در فریزر ۱۸- درجه سانتی‌گراد است. توصیه می‌شود شیر را در یک قفسه مجزا و به دور از سایر مواد خوراکی نگه دارید تا طعم و بوی مواد داخل فریز را به خود نگیرد. از گذاشتن شیر در قفسه‌هایی که مدام با آن سر و کار دارید خودداری کنید چون ممکن است با جابه‌جایی مداوم آن، دمای نگهداری تغییر کند. حتماً شیر را در ظرفی بریزد که قبل از یخ زدن داخل فریزر جاری نشود. روی ظروف نگهداری شیر تاریخ دوشیدن شیر را یادداشت کنید تا اول به سراغ شیرهای ذخیره شده قدیمی‌تر بروید.
شیر فریز شده را می‌توان ۲ تا ۳ ماه داخل فریزرهای خانگی نگه داشت. در فریزرهای صنعتی شیر ذخیره شده مادر را می‌توان ۶ ماه تا یکسال نگهداری کرد. البته هر چه زمان بیشتری شیر را نگهداری کنید از کیفیت آن کاسته خواهد شد. بخش عمده‌ای از برخی ویتامین‌های ناپایدار مانند ویتامین C ممکن است در فرایند نگهداری از بین برود. ضمن این که رنگ، بو و طعم شیری که برای مدت طولانی ذخیره شده است تغییر می‌کند و ممکن است نوزاد از خوردن و مصرف آن امتناع کند.
اگر قصد استفاده از شیر یخ‌زده را دارید بهتر است کیسه یا ظرف حاوی شیر را چند ساعت قبل از استفاده از فریزر خارج کنید و آن را در محیطی بدور از گرما و نور خورشید قرار دهید تا ذوب شود. هرگز برای ذوب کردن یخ شیر از حرارت مستقیم اجاق گاز یا ماکرویوو استفاده نکنید این کار باعث کاهش کیفیت شیر و از دست رفتن بخش زیادی از ویتامین‌های موجود در شیر خواهد شد. توجه داشته باشید که به مقدار مصرف نوزاد یخ شیر را ذوب کنید و اگر مقداری از شیر باقی ماند از فریز کردن مجدداً خودداری کنید.