ارتباط با دیگران یکی از اساسی‌ترین مهارت‌های زندگی به شمار می‌رود. کودکی که می‌تواند به طور شفاف با دیگران ارتباط برقرار کند، در آینده نیز قادر به ابراز افکار و احساسات خود خواهد بود، توسط بقیه درک می‌شود و در مدرسه بهتر عمل می‌کند. مهارت‌های ارتباطی روی سلامت روحی و اجتماعی کودک هم تاثیرگذار است. بسیاری از کودکان در حین رشد با مشکلات ارتباط روبرو می‌شوند و برای رسیدن به مهارت اجتماعی که از سن آن‌ها انتظار می‌رود، نیاز به کمک والدین خود دارند. در بسیاری موارد، درمان تخصصی مثل گفتار درمانی به کودک کمک می‌کند تا این مشکلات را با موفقیت پشت سر بگذارد. در این نوشته سعی داریم تمامی اطلاعات مورد نیاز برای بهبود مهارت‌های تعامل کودک شما و مفاهیم اولیه‌ای که لازم است در مورد گفتار درمانی بدانید را در اختیار شما قرار دهیم.
گفتار درمانی چیست و چگونه به کودکان کمک می‌کند؟
گفتار درمانی به کودکان کمک می‌کند تا خواسته‌ها، نیازها و نظرات خود را بهتر ابراز کنند و زبان گفتاری و غیر گفتاری را درک نمایند. این کار از مشکلات روحی و کلافگی کودک که معمولاً به دلیل تاخیر در رشد مهارت‌های گفتار و زبان به وجود می‌آید، می‌کاهد.
گفتار درمانی همچنین کمک می‌کند تا کودک به اهداف اصلی ارتباط از جمله یادگیری کلمات بیش‌تر، ساختار جمله، درک مطلب، مهارت‌های اجتماعی و سایر مهارت‌های مهمی که زندگی روزمره و عملکرد آکادمیک را تحت تاثیر قرار می‌دهد، دست یابد. زمانی که به کودک کمک می‌کنیم مهارت‌های ارتباطی خود را به درجه مناسبی برساند، در واقع او را برای مراحل بعدی رشد گفتاری و زبانی آماده می‌کنیم. زیرا معمولا مهارت‌های ارتباطی بر پایه یکدیگر و پشت سر هم اتفاق می‌افتند.
بنابراین مهم است که کودک هر چه سریع‌تر در رابطه با مشکلات گفتاری و زبان خود کمک دریافت کند تا از هم سن و سالان خود عقب نیفتد.
گفتار درمانی دقیقاً چه چیزهایی را درمان می‌کند؟
زمانی که پزشک اطفال، پدر و مادر یا معلم متوجه تاخیر در مهارت‌های ارتباطی کودک می‌شود، لازم است برای گفتار درمانی اقدام شود.
در گفتار درمانی ابتدا معاینه و سنجش اولیه روی کودک صورت می‌گیرد، سپس یک متخصص در حوزه گفتار و زبان کودکان یا گفتار درمانگر مشکلات کودک شما را شناسایی می‌کند و کارهایی انجام می‌دهد تا کودک از نظر گفتار و زبان پیشرفت نماید. در ادامه دلایلی که ممکن است منجر به مشکلات گفتاری کودک شوند را نام می‌بریم:
تاخیر در صحبت کردن:
کودک از نظر مهارت‌های صحبت کردن به سطحی که از سن وی انتظار می‌رود نرسیده باشد.
اختلال‌های آواهای گفتار:
کودک به نسبت سن خود در ادای صداها یا شکل درست کلمات مشکل دارد. معمولاً ادای بعضی از اصوات مثل “ر”، “س” و “ل” برای کودکان دشوار هستند.
اختلال تاخیر در رشد مهارت‌های زبان:
کودکان دچار تاخیر در رشد زبان، در استفاده و درک زبان مشکل دارند. برای مثال ممکن است کودک در درک این که بقیه افراد چه می‌گویند مشکل داشته باشد یا نتواند نیازها و احساسات خود را به درستی بیان کند.
لکنت زبان:
لکنت زبان اختلالی در ارتباط است که پیوستگی صحبت کردن را دچار مشکل می‌کند. افراد دارای لکنت زبان برخی بخش‌های کلمه، کلمات یا عبارات را چند بار تکرار می‌کنند، بخشی از کلمه را می‌کشند یا در صداها و بخش‌های کلمه دچار وقفه‌های غیرطبیعی می‌شوند.
اختلال صوت:
اختلالات صوتی زمانی پیش می‌آیند که تارهای صوتی قادر به لرزش طبیعی نباشند. این اختلال ممکن است با التهاب تارهای صوتی، پلیپ و … به وجود بیاید. اختلالات صوتی می‌تواند تن صدا، حجم صدا یا کیفیت صدای کودک را تحت تاثیر قرار دهد.
آپراکسی گفتار:
کودکان دچار آپراکسی گفتار در هماهنگی حرکات دهان مورد نیاز برای تبدیل صدا به بخش‌ها، بخش‌ها به کلمات و کلمات به عبارات مشکل دارند. این اختلال، فهمیدن حرف‌های کودک را برای بقیه سخت می‌کند؛ زیرا کودک برای صحبت کردن تقلا می‌کند، ولی کلمات به هم چسبیده ادا می‌شوند.
اختلال ارتباط اجتماعی:
کودکان دارای اختلال ارتباط اجتماعی یا اختلال در زبان عملگرا تلاش می‌کنند در شرایط اجتماعی به درستی با بقیه تعامل کنند؛ ولی در فهم قوانین اجتماعی در مکالمات خود مشکل دارند و از آن پیروی نمی‌کنند.
دلایل بسیاری برای این که گفتار درمانی به کودک شما کمک کند وجود دارد. بنابراین مهم است که اگر شک دارید که کودک شما در رشد گفتار و زبانی مشکل دارد، با یک متخصص گفتار و زبان کودکان صحبت کنید.
اختلال در ارتباط کودک چه نشانه‌هایی دارد؟
نکته‌ای که اینجا اهمیت دارد این است که لازم است از بدو تولد نوزاد خود، تکامل مهارت‌های ارتباطی او را تحت نظر داشته باشید. زیرا بسیاری از نشانه‌های مشکل در ارتباط، حتی پیش از این که کودک شما اولین کلمه خود را بگوید قابل مشاهده و کشف است. قدرت ارتباط غیرکلامی کودک، به خوبی نشان می‌دهد که کودک از نظر ارتباطی، رشد عادی دارد یا نه. برخی نشانه‌های مشکل در ارتباط کودک که می‌توانید تحت نظر داشته باشید عبارتند از:
- کودک شما باید قادر باشد همراه با دیگران روی یک شی یا کار مشترک تمرکز کند.
- کودک باید بتواند ارتباط چشمی را با بقیه حفظ کند و به صداها و رفتارهای شما پاسخ دهد.
- در بازی‌ها شرکت فعال داشته باشد.
- با اصوات و کلمات بچگانه پاسخ بقیه را بدهد.
در صورتی که فرزند شما به سنی رسیده باشد که موارد فوق را انجام دهد ولی قادر به انجام آن‌ها نیست، ممکن است رفتارهای ناامید و کلافه از خود بروز دهد. بسیاری از مشکلات رفتاری در سال‌های اولیه زندگی به دلیل عدم توانایی کودک در ابراز خواسته‌ها و نیازهای خود به وجود می‌آیند.
زمانی که رشد و تکامل زبان کودک دچار تاخیر می‌شود، حالتی پیش می‌آید که انگار در یک سن گیر می‌کند. مثلاً همچنان از طریق اشاره یا گریه سعی در برقراری ارتباط دارد. کلافگی و ناامیدی کودک که به دلیل عدم توانایی در برقراری ارتباط به وجود می‌آید، ممکن است نشانه این باشد که فرزند شما برای رشد مهارت‌های ارتباطی نیاز به کمک بیش‌تری دارد.
چگونه بفهمیم که کودک ما نیاز به گفتار درمانی دارد یا خیر؟
مراحل اولیه تکامل زبانی میان تمامی انسان‌ها مشابه است. گریه‌های نوزاد بعد از مدت کوتاهی تبدیل به اصوات کودکانه می‌شود، و بعد از آن کودک اولین کلمات خود را به زبان می‌آورد. این مهارت‌های اصلی، روند تکامل رشد و بلوغ مغز را نشان می‌دهند و برای ایجاد مهارت‌های پیچیده‌تر زبان که فرد با استفاده از آن می‌تواند افکار، احساسات و ایده‌های خود را به طور واضح ابراز کند حیاتی هستند.
تاخیر در رسیدن به مهارت‌های گفتار و زبان زمانی اتفاق می‌افتد که کودک مهارت‌هایی که برای سن او طبیعی هستند را ندارد. تاخیر در رشد گفتار و زبان میان کودکان نسبتاً رایج است. حدود ۱۰% از کودکان پیش دبستانی با تاخیر در مهارت‌های گفتاری و حدود ۳% از کودکان با تاخیر در مهارت‌های زبان روبرو هستند.
البته هر کودکی با سرعت مخصوص به خود رشد و تکامل پیدا می‌کند. درست است که مراحل تکامل مهارت‌های ارتباطی به طور کلی یکسان است؛ ولی کودکان با سرعت متفاوتی به این مراحل می‌رسند. این موضوع، تشخیص این که کودک کمی دیرتر از هم سن و سالانش شروع به ارتباط می‌کند یا مشکلات جدی‌تری دارد که نیاز به درمان دارند را برای پدر و مادر سخت می‌کند. ممکن است این که صبر کنید تا ببینید کودک به حرف می‌افتد یا نه وسوسه‌انگیز باشد، ولی ممکن است با این کار نشانه‌های اولیه مشکلات احتمالی و فرصت درمان به موقع را از دست بدهید.
چه زمانی گفتار درمانی را شروع کنیم؟
تصمیم این که چه زمانی لازم است کودک گفتار درمانی را شروع کند، باید توسط متخصص گفتار و زبان کودکان و بعد از معاینه رسمی کودک گرفته شود. بنابراین توصیه می‌کنیم حتماً با پزشک اطفال یا متخصص گفتار و زبان کودک خود صحبت کنید تا سنجش ارتباطی کودک شما طی معاینات انجام شود.
در صورتی که نگرانی خاصی در مورد توانایی صحبت کردن کودک خود دارید و در طول یک بازه یک تا دو ماهه، پیشرفت خاصی در او مشاهده نمی‌کنید، بهتر است با متخصص گفتار درمانگر صحبت کنید. تست‌های استانداردی نیز در این زمینه وجود دارند که می‌توانید با استفاده از آن‌ها، نیاز کودک خود را به گفتار درمانی بسنجید.
گفتار درمانی کودکان از چه سنی شروع می‌شود؟
سنی که گفتار درمانی کودکان باید شروع شود به چالش‌های زبانی که به آن برخورد می‌کند، زمانی که چالش ارتباط در کودک بروز می‌کند و شدت مشکل بستگی دارد.
بعضی از کودکان لازم است از نوزادی گفتار درمانی را شروع کنند، و بعضی دیگر در سال‌های مدرسه نیاز به گفتار درمانی دارند. زیرا تاخیر در مهارت‌های گفتار و زبان می‌تواند از ماه‌های اولیه زندگی تا سنین مدرسه بروز پیدا کند. در هر صورت چیزی که اهمیت دارد این است که اگر مشکلی وجود دارد، در سریع‌ترین زمان ممکن توسط گفتار درمانگر شناسایی و درمان شود.
مدت زمان دوره گفتار درمانی چقدر است؟
طول دوره گفتار درمانی برای هر کودک متفاوت است. عوامل زیر در طول دوره گفتار درمانی موثرند:
- شدت اختلال گفتاری
- نوع اختلال گفتاری
- مشکلات پزشکی نهفته
- این که کودک چقدر زود گفتار درمانی را شروع کرده است.
- تعداد جلسات گفتار درمانی در هفته/ماه
- میزان تمرین کودک در خانه بین جلسات
برخی مشکلات گفتار و زبان خود به خود و به مرور زمان در کودکی بهبود می‌یابند. ولی بعضی دیگر تا بزرگسالی ادامه می‌کنند و نیازمند درمان طولانی مدت هستند. پس از معاینه متخصص، گفتار درمانگر می‌تواند برای والدین کودک توضیح دهد که چه تعداد جلساتی و با چه مدت زمانی برای کودک آن‌ها لازم است.
تمرین‌های گفتار درمانی برای کودکان
رشد گفتار و زبان به تمرین‌های پیچیده یا ابزار خاصی نیاز ندارد و می‌تواند در تعاملات روزانه کودک شما قرار داده شود. هر چه پدر و مادر برای ارتباط معنی دار با کودکان خود وقت بیش‌تری بگذارند، کودکان سریع‌تر به رشد ارتباطی دست می‌یابند و شروع به صحبت می‌کنند. به همین دلیل بهتر است تمرین‌های گفتار و زبان را شامل کارهایی کنید که همیشه با فرزند خود انجام می‌دهید؛ مثل خوردن صبحانه، پوشیدن لباس، مسواک زدن دندان‌ها، سوار ماشین شدن و …
در ادامه فعالیت‌ها و استراتژی‌هایی را پیشنهاد می‌دهیم که می‌توانید در خانه برای رشد مهارت زبانی کودک خود در هر سنی که باشد تمرین کنید:
شبیه سازی صداها:
جملات و عباراتی که می‌خواهید کودکتان بگوید را به شکل صدا برای او شبیه‌سازی کنید. اگر کودک شما به هنوز شروع به صحبت کردن نکرده است، شبیه‌سازی صداها او را تشویق به تقلید از شما می‌کند. مثلاً با دیدن ماشین صدای ماشین را تقلید کنید یا وقتی یک سگ را می‌بینید صدای او را برای کودک خود تکرار کنید.
شبیه‌سازی عبارات:
اگر کودک شما صحبت می‌کند، عباراتی را شبیه‌سازی کنید که یک کلمه از آنچه او به زبان می‌آورد طولانی‌تر باشد. برای مثال، اگر کودک شما از کلمه‌های تکی استفاده می‌کند، عبارات دو کلمه‌ای را جهت تمرین برای او شبیه‌سازی کنید.
مدام صحبت کنید:
کودکان با گوش دادن به اطرافیان خود زبان را یاد می‌گیرند. بنابراین مدام با کودک خود صحبت کنید و مطمئن شوید که حرف خود را قطع می‌کنید و به فرزند خود شانس پاسخ دادن را می‌دهید.
بازی کردن:
یکی از بهترین روش‌هایی که والدین می‌توانند مهارت‌های ارتباطی کودک خود را تقویت کنند، بازی با کودک است. عمل و عکس‌العمل طبیعی موجود در بازی در واقع شبیه‌سازی ارتباط بین انسان‌ها می‌باشد. برای مثال، قل دادن توپ بین شما و کودک شما نیاز به این دارد که هر کس در نوبت خود بازی کند، درست مثل داشتن یک مکالمه. بازی کردن توانایی کودک شما در تمرکز بر روی یک موضوع مشترک را نیز بالا می‌برد.
کتاب خواندن مرتب برای کودک:
مطالعه، بازه لغات کودک، شناخت او از ساختار جملات و درک مطلب را بالا می‌برد و تخیل او را تحریک می‌کند. مانند بیش‌تر کارها، بهتر است کودک خود را از سنین پایین به مطالعه عادت دهید. ایجاد عادت مطالعه برای نوزادان و کودکان خردسال، رشد ادبی آن‌ها را بهبود می‌بخشد. از کودک خود بخواهید اشیاء مختلف را در تصاویر شناسایی کند یا اگر بزرگ‌تر بود، سوالاتی از او بپرسید که فکر او را درگیر خود کند. برای مثال “چرا آن شخصیت چنین حسی داشت؟” یا “فکر می‌کنی بعداً چه اتفاقی می‌افتد؟”
سخن آخر
والدین، کلید موفقیت رشد کودک در صحبت کردن یا گفتار درمانی به شمار می‌روند. اغلب کودکانی که در کوتاه‌ترین زمان ممکن دوره گفتار درمانی را به پایان می‌رسانند و نتایج طولانی مدت به دست می‌آورند، آن‌هایی هستند که پدر و مادر آن‌ها در روند درمان مشارکت داشتند.
از متخصص خود بپرسید که می‌توانید چه کارهایی برای بهبود ارتباط کودک خود انجام دهید. برای مثال، می‌توانید به او کمک کنید تا فعالیت‌های درون خانه که گفتار درمانگر توصیه می‌کند را انجام دهد. این کار به پیشرفت مداوم و به دست آوردن مهارت‌های جدید کمک می‌کند.
غلبه بر اختلالات گفتاری یا زبانی نیاز به زمان و تلاش دارد. به همین دلیل لازم است تمامی افراد خانواده با کودک صبور باشند و او را درک کنند.