اگر فرزند شما دارای اختلال تاخیر در رشد باشد، یعنی هنوز مهارت‌های مورد نیاز را به دست نیاورده یا به مرحله‌ای که متخصصان از کودکان هم‌سن آن‌ها انتظار دارند نرسیده است. بیش‌تر تاخیرها در رشد به مرور زمان و خود به خود حل می‌شوند. همینطور با آموزش‌های درمانی در سنین کم، کودک شما قادر خواهد بود به هم سن و سالان خود برسد و به حداکثر توانایی خود دست یابد.
مشاهده تاخیر در رشد کودک خود ممکن است ترسناک به نظر برسد، ولی مهم است بدانیم که روش‌های درمانی متعددی برای این عارضه وجود دارد و وجود آن به معنی بن بست در آینده فرزند شما نیست. هر کودک، سرعت و نحوه رشد و یادگیری متفاوتی با سایرین دارد. در این مطلب تلاش می‌کنیم اطلاعات لازم در مورد تاخیر در رشد را در اختیار شما بگذاریم تا در صورت مواجهه با مشکل در مهارت‌های کودک خود، بتوانید به بهترین نحو با آن برخورد کنید.
تاخیر در رشد کودک (Developmental Delay) چیست؟
تاخیر در رشد به کودکی اشاره دارد که در مقایسه با کودکان هم سن خود، به مهارت‌های اساسی که از او انتظار می‌رود نرسیده باشد. این تاخیر ممکن است در حوزه مهارت‌های حرکتی، گفتاری، زبان، ادراک، بازی و اجتماعی بروز کند. تعریف جهانی تاخیر در این رابطه بدین صورت است که کودک تاخیر قابل توجهی را در حداقل دو حوزه تجربه می‌کند. بنابراین کودکی که دچار اختلال تاخیر در رشد است، در دو زمینه یا بیش‌تر نسبت به هم سن و سال‌های خود یادگیری آهسته‌تری دارد. مراحل رشد نوزاد شامل مهارت‌هایی مانند موارد زیر می‌باشد:
- کودک برای اولین بار لبخند بزند.
- کودک غلت بزند.
- برای ایستادن تلاش کند.
- دست تکان دهد.
- اولین قدم را بردارد.
- اولین کلمه را به زبان آورد.
کودکان در بازی، یادگیری، صحبت کردن، رفتار و حرکت به مهارت‌های اصلی دست می‌یابند. گام بعضی از کودکان سریع‌تر از بقیه است. بنابراین دو کودک در یک خانواده ممکن است با سرعت متفاوتی تکامل داشته باشند. بنابراین، اگر فرزند شما نسبت به بقیه هم سن و سالان خود کمی عقب است، بدین معنی نیست که حتماً تاخیر در رشد دارد. تاخیر در رشد یعنی کودک به طور مداوم از مهارت‌هایی که از سن او انتظار می‌رود عقب باشد. در واقع، سلسله تاخیرهای متعدد در رسیدن به نقاط عطف رشد می‌تواند نشانه‌ای برای بروز مشکلات آتی باشد.
رشد کودک دقیقاً به چه معناست؟
رشد کودک چیزی بیش‌تر از رشد فیزیکی است. کودکان از بدو تولد در طول زندگی خود رشد می‌کنند، تکامل می‌یابند و یاد می‌گیرند. شما می‌توانید با مشاهده این که چگونه کودک شما با محیط خود تعامل می‌کند، شامل این که چگونه بازی می‌کند، صحبت می‌کند، یاد می‌گیرد، حرکت و رفتار می‌کند در مورد رشد کودک بیش‌تر بیاموزید.
انواع تاخیر در رشد
انواع اختلال‌های تاخیر در رشد، موازی و هم‌راستا با مهارت‌های تکامل کودک می‌باشد که انواع آن را در ادامه توضیح می‌دهیم:
مهارت‌های شناختی (فکری):
مهارت‌های شناختی شامل فکر کردن، یادگیری و درک اطلاعات می‌شوند. کودکی که دارای تاخیر در رشد شناختی است، ممکن است در گوش کردن به دستورات یا رفع مشکلات دچار چالش شود.
مهارت‌های اجتماعی و احساسی:
مهارت‌های اجتماعی و احساسی شامل کنار آمدن با بقیه، ابراز احساسات و توانایی تعامل نیازهای کودک می‌شوند. کودکی که دچار اختلال تاخیر در رشد اجتماعی یا احساسی است، به احتمال زیاد با درک نمادهای اجتماعی، داشتن مکالمه یا سر و کله زدن با تغییرات پیش آمده در رویه عادی دچار چالش می‌شود.
مهارت‌های گفتاری و زبانی:
مهارت‌های گفتاری و زبان شامل استفاده و درک زبان می‌باشد. کودکی که در رشد زبان و گفتار تاخیر دارد، به احتمال زیاد در به زبان آوردن کلمات یا فهم چیزی که بقیه می‌گویند دچار چالش می‌شود.
برای بیش‌تر کودکان، سه سال اول زندگی، فعال‌ترین دوره یادگیری گفتار و زبان به شمار می‌رود و مغز کودک در این دوره رشد و تکامل قابل توجهی را تجربه می‌کند. فرآیند یادگیری زبان از زمانی که نوزاد گرسنگی خود را از طریق گریه کردن تعامل می‌کند، آغاز می‌شود و بیش‌تر کودکان تا ۶ ماهگی قادر به تشیص اصوات اصلی زبان هستند. کودکان از ۱۲ تا ۱۵ ماهگی باید بتوانند دو یا سه کلمه ساده را به زبان آورند؛ حتی اگر این کلمات به وضوح قابل فهم نباشند. اغلب کودکان تا ۱۸ ماهگی قادر به گفتن چند کلمه خواهند بودو بیش‌تر کودکان تا سه سالگی قادر به صحبت کردن و به زبان آوردن جملات کوتاه هستند.
تفاوت بین تاخیر در رشد گفتاری و زبان:
نکته‌ای که لازم است به آن توجه کنید این است که تاخیر در رشد گفتار و زبان دو موضوع جداگانه هستند. گفتار و صحبت کردن به هماهنگی ماهیچه‌های صوتی، زبان، لب‌ها و فک نیاز دارد تا کودک قادر به صحبت باشد.
تاخیر رشد در گفتار زمانی اتفاق می‌افتد که کودک تعداد کلماتی که از سن او انتظار می‌رود بداند را به زبان نیاورد. ولی تاخیر رشد در زبان زمانی اتفاق می‌افتد که کودک در درک آنچه سایر افراد می‌گویند مشکل دارد یا قادر به ابراز افکار خود نیست. در واقع زبان شامل صحبت کردن، حالات چهره موقع تعامل، اشاره کردن برای رساندن منظور و نوشتن می‌شود. تشخیص تاخیر در رشد گفتاری و زبان در کودکان خردسال مشکل است. ممکن است کودکی که صحبت بقیه را می‌فهمد و می‌تواند نیازهای خود را با اشاره یا علامت دادن ابراز کند، ولی کلماتی که باید بلد باشد را به کار نمی‌برد دچار اختلال در رشد گفتاری باشد.
مشکلاتی مانند ضعف شنوایی نیز می‌توانند منجر به تاخیر گفتاری و زبان شوند؛ بنابراین معمولا در چنین مواردی پزشک اقدام به گرفتن تست شنوایی نیز می‌کند.
مهارت‌های حرکتی درشت و ظریف:
این مهارت‌ها شامل توانایی هماهنگ کردن عضله‌های ظریف و درشت می‌باشد. کودکی که تاخیر در رشد مهارت‌های حرکتی ظریف دارد احتمالاً در نگه داشتن یک شیء یا اسباب بازی در دست خود یا رنگ آمیزی و نوشتن دارای چالش است. کودکی که تاخیر در رشد مهارت‌های حرکتی درشت دارد، ممکن است در غلت زدن، نشستن یا راه رفتن دچار چالش باشد.
ممکن است کودکان با سرعت متفاوتی نسبت به یکدیگر رشد کنند؛ ولی اغلب کودکان تا سه ماهگی می‌توانند سر خود را بالا نگه دارند، تا ۶ ماهگی می‌توانند با کمک بشینند و پیش از دو سالگی به خوبی راه بروند. بیش‌تر کودکان تا ۵ سالگی می‌توانند به مدت ۱۰ ثانیه یا بیش‌تر روی یک پای خود بایستند و از قاشق و چنگال استفاده کنند.
دلایل تاخیر در رشد
تنها یک دلیل واحد برای تاخیر در رشد وجود ندارد. عواملی که ممکن است روی این عارضه تاثیر بگذارند ممکن است پیش از تولد، در پروسه به دنیا آمدن یا بعد از تولد کودک رخ دهند. این دلایل موارد زیر را شامل می‌شوند:
- مشکلات ژنتیکی یا موروثی مثل سندروم داون
- اختلالات سوخت و ساز مانند فنیل کتونوری (PKU)
- آسیب‌های مغزی مانند سندروم کودک تکان خورده (Shaken baby syndrome)، عارضه‌ای که در اثر تکان دادن شدید کودک به وجود می‌آید.
- آسیب‌های روحی شدید مانند اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
- قرارگیری در معرض مواد سمی مثل الکل یا مسومیت از سرب
- برخی از عفونت‌های بسیار وخیم
- فقر تغذیه یا محرومیت از عوامل محیطی لازم برای بدن
با این حال بهتر است بدانید که برخی اوقات، ممکن است پیدا کردن دلیل تاخیر در رشد کودک ممکن نباشد.
نشانه‌ها و علائم تاخیر در رشد کودکان
علائم و نشانه‌های متعددی برای تاخیر در رشد وجود دارند و اغلب بسته به مشخصات خاصی تغییر می‌کنند. گاهی اوقات ممکن است نشانه‌هایی در طول دوره نوزادی مشاهده کنید، ولی در سایر مواقع، تاخیر در رشد ممکن است قابل مشاهده نباشد تا کودک شما به سن رفتن به مدرسه برسد.
برخی از رایج‌ترین نشانه‌های تاخیر در رشد عبارتند از:
- کودک، بدن و اندام سست و بدون کنترل دارد.
- دست و پاهای کودک سفت است.
- حرکت در دست و پا محدود است.
- بسیار آهسته‌تر از سایر کودکان هم سن و سال خود یادگیری و پیشرفت دارد.
- تا ۹ ماهگی بدون تکیه به جایی قادر به نشستن نیست.
- حرکت‌های غیرارادی بیش‌تری نسبت به حرکات ارادی از خود نشان می‌دهد.
- تا ۱ سالگی قادر به تحمل وزن روی پای خود یا ایستادن نیست.
- در غلت زدن، چهار دست و پا راه رفتن یا راه رفتن در سنی که باید این موارد را شروع کرده باشد، تاخیر دارد.
- در تعامل یا برقراری ارتباط با دیگران مشکل دارد.
- نسبت به سطح متوسط، نمرات پایین‌تری در آزمون‌های IQ می‌گیرد.
- در صحبت کردن مشکل یا تاخیر دارد.
- در به خاطر سپردن موارد مشکل دارد.
- قادر به برقراری ارتباط بین یک عمل و عواقب آن نیست.
- در حل مشکل یا تفکر منطقی مشکل دارد.
- در مدرسه مشکل یادگیری دارد.
- قادر به انجام کارهای روزمره مثل لباس پوشیدن یا رفتن به دستشویی بدون کمک نیست.
اگر اختلال یا دلیل پزشکی شناسایی نشده‌ای موجب تاخیر در رشد کودک شود، شناسایی و درمان آن اختلال ممکن است مهارت‌های رشد کودک شما را افزایش دهد.
در مواجهه با اختلال رشد چه کارهایی انجام دهیم؟
شما به عنوان مادر و پدر، کودک خود را بهتر از هر شخصی می‌شناسید.
در صورتی که نگران رشد و تکامل کودک خود هستید، بهتر است به غرایز خود اطمینان کنید و به پزشک عمومی، پرستار کودک و متخصص اطفال مراجعه نمایید.
این متخصصین می‌توانند اختلال تاخیر در رشد را پس از معاینه کودک شما تشخیص دهند یا شما را به سایر متخصصینی که قادر به درمان کودک شما هستند ارجاع دهند.
چگونه به کودک دارای اختلال رشد کمک کنیم؟
در صورتی که کودک شما مبتلا به اختلال رشد است، می‌توانید با حمایت از او تفاوت بزرگی برایش ایجاد کنید.
حمایت از کودک به معنی ترتیب جلسه‌های درمانی، حمایت روانی، آموزش و … برای کمک به کودک است تا بتواند به راحتی در فعالیت‌های روزمره شرکت کند. گاهی کودکانی که در سنین کم از حمایت خانواده برخوردار می‌شوند، پس از بالا رفتن سن این حمایت را از دست می‌دهند و این ضربه بدی به روحیه افراد می‌زند. بنابراین توجه داشته باشید که این حمایت لازم است مداوم باشد.
در صورتی که کودک شما مبتلا به اختلال رشد است، توصیه می‌کنیم که بسته به نیاز کودک خود از یکی از متخصصان زیر کمک بگیرید:
- آدیولوژیست یا متخصص شنوایی
- کاردرمانگر
- فیزیوتراپیست
- روان‌شناس
- مددکار اجتماعی
- معلم کودکان خاص
- آسیب شناس گفتار و زبان
زندگی با اختلال در رشد
کودکان دارای اختلال رشد مانند سایر کودکان به یادگیری ادامه می‌دهند ولی آهسته‌تر از بقیه مهارت‌های جدید کسب می‌کنند. همینطور ممکن است نحوه یادگیری آن‌ها کمی متفاوت از سایر کودکان باشد. برای مثال، بیش‌تر کودکان می‌توانند به سرعت و با دیدن نمونه، مهارتی را فرا بگیرند؛ ولی کودکان دارای اختلال رشد ممکن است نیاز داشته باشند که مهارت‌های خود را در قدم‌های کوچک‌تر و ساده‌تر نشان دهند. همینطور ممکن است به زمان و فرصت‌های بیش‌تری برای تمرین نیاز پیدا کنند.
ممکن است کودک شما در پیش دبستانی یا مدرسه نیز به حمایت بیش‌تری نیاز داشته باشد. همیشه صحبت در مورد نیازهای کودک خود با مدرسه ایده خوبی به شمار می‌رود تا معلمان و کادر مدرسه از شرایط کودک شما مطلع باشند و از وی حمایت کنند.
روش‌های درمان تاخیر در رشد
پس از تشخیص، توصیه می‌شود به پزشک مراجعه کنید و به رشد و تکامل کودک خود تا رسیدن به بزرگسالی به او کمک کنید.
با این که درمان قطعی‌ای برای تاخیر در رشد وجود ندارد، درمان‌های تخصصی در حوزه‌ای که در آن تاخیر در رشد اتفاق افتاده است، بسیار به کودک کمک می‌کند تا به هم سن و سال‌های خود برسد. این درمان‌ها ممکن است شامل موارد زیر باشند:
فیزیوتراپی:
فیزیوتراپی اغلب برای کودکانی با تاخیر رشد در مهارت‌های حرکتی درشت (حرکت‌هایی که کل بدن را تحت تاثیر قرار می‌دهد) مفید است.
کار درمانی:
کار درمانی، بهبود مهارت‌های حرکتی ظریف (حرکت‌هایی که به عضله‌های ظریف نیاز دارند مثل مداد در دست گرفتن)، پردازش حسی (مثل واکنش نشان دادن به صدا و …)، و مهارت‌های خودیاری (مثل حس استقلال، عزت نفس و …) را در دستور کار قرار می‌دهد.
گفتار و زبان درمانی:
گفتار درمانی معمولا برای رفع مشکلات در زمینه درک و تولید اصوات زبان و گفتار به کار می‌رود.
آموزش ویژه سال‌های ابتدایی کودکی:
آموزش ویژه در سال‌های اولیه کودکی برای تحریک مهارت‌های رشد از جمله بازی به کار می‌رود.
رفتار درمانی:
ممکن است برخی از کودکان به دلیل وجود مشکلات رفتاری، حرکات و اعمال مناسب رفتار اجتماعی از خود نشان ندهند. در این کودکان رفتار درمانی لازم است.
سخن آخر
سرعت تکامل کودکان مختص خودشان است. بیش‌تر تاخیرهای به وجود آمده در رشد کودکان جدی نیستند و در نهایت کودک به هم سن و سالان خود می‌رسد. حتی کودکانی که اختلال‌های تاخیر در رشد جدی را تجربه می‌کنند، می‌توانند با شروع درمان به سرعت پیشرفت کنند.
به خاطر داشته باشید که عادی نبودن رشد همیشه دلیلی برای نگرانی نیست، ولی ارزش مراجعه به پزشک و بررسی کودک شما را دارد.