سونوگرافی داپلر چیست؟

شاید برای شما هم این سوال پیش آمده باشد که سونوگرافی داپلر چیست و به چه دلیل تجویز می‌شود؟ اگر پزشک برای شما یا دوست باردارتان این نوع سونوگرافی را نوشته، نگران نباشید. ما در این مقاله به زبان ساده و محاوره‌ای توضیح می‌دهیم که سونوگرافی داپلر دقیقا چیست، چه فرقی با سونوگرافی معمولی دارد، چه چیزهایی را نشان می‌دهد و چرا در دوران بارداری تجویز می‌شود. همچنین به این می‌پردازیم که در چه مواقعی ممکن است نیاز به انجام آن نباشد یا پزشکان انجامش را توصیه نکنند. با خواندن این مطلب جامع، با خیال راحت‌تری می‌توانید در مورد این آزمایش تصمیم بگیرید و از فوایدش برای سلامت خود و کوچولوی درون شکمتان بهره‌مند شوید.

سونوگرافی داپلر چیست؟

سونوگرافی داپلر یکی از روش‌های پیشرفته تصویربرداری پزشکی است که بر اساس امواج صوتی کار می‌کند. این روش در واقع نوعی سونوگرافی تخصصی است که به جای تمرکز صرف بر تصویر اندام‌ها، سرعت و جهت جریان خون در رگ‌ها را اندازه‌گیری می‌کند . در سونوگرافی داپلر، دستگاه با ارسال امواج صوتی با فرکانس بالا به داخل بدن و گوش دادن به بازتاب آن‌ها، حرکت گلبول‌های قرمز خون را رصد می‌کند. تغییراتی که در بازتاب این امواج به وجود می‌آید به خاطر حرکت خون است و به آن اثر داپلر گفته می‌شود . با تحلیل این تغییرات، دستگاه می‌تواند سرعت جریان خون و حتی جهت حرکت خون در رگ را تشخیص دهد.

به زبان ساده، اگر سونوگرافی معمولی را به یک دوربین عکاسی تشبیه کنیم که عکس ثابت از داخل بدن می‌گیرد، سونوگرافی داپلر نقش یک دوربین فیلم‌برداری با رادار سرعت‌سنج را ایفا می‌کند. این دستگاه می‌تواند ببیند خون با چه سرعتی و به کدام سمت در رگ‌ها حرکت می‌کند. مثلا وقتی در بارداری از داپلر استفاده می‌کنیم، می‌توانیم بفهمیم خون‌رسانی به جنین از طریق جفت و بند ناف به چه شکل است و آیا جنین اکسیژن و مواد غذایی کافی دریافت می‌کند یا خیر . پس سونوگرافی داپلر در واقع اطلاعات زنده و پویایی از جریان خون به ما می‌دهد که در سونوگرافی معمولی در دسترس نیست.

تفاوت سونوگرافی داپلر با سونوگرافی معمولی

ممکن است بپرسید چه فرقی بین سونوگرافی معمولی و داپلر وجود دارد؟ تفاوت اصلی در قابلیت نمایش جریان خون است. در یک سونوگرافی معمولی (که به آن سونوگرافی دوبعدی یا سیاه‌وسفید هم می‌گویند) صرفا تصاویری از ساختارهای داخلی بدن – مثل شکل و اندازه جنین یا اندام‌های شما – دیده می‌شود. اما این تصاویر نشان نمی‌دهند که خون چگونه در رگ‌ها جریان دارد . در مقابل، سونوگرافی داپلر می‌تواند حرکت خون در رگ‌ها را نشان دهد . برای مثال، در سونوگرافی داپلر بارداری می‌توان دید که خون با چه سرعتی از طریق بند ناف به جنین می‌رسد یا جریان خون در شریان‌های رحم مادر چگونه است.

در عمل، تفاوت ظاهری این دو نوع سونوگرافی روی مانیتور هم قابل مشاهده است. تصاویر سونوگرافی معمولی به صورت مناطق خاکستری و سفید (بر اساس چگالی بافت‌ها) دیده می‌شوند. ولی در سونوگرافی داپلر، معمولا رنگ‌های آبی و قرمز هم روی تصویر ظاهر می‌شود که نشان‌دهنده جهت جریان خون هستند . مثلا رنگ قرمز ممکن است نشان دهد خونی به سمت پروب (دریافت‌کننده امواج) در حال حرکت است و رنگ آبی برعکس، خون در حال دور شدن از پروب را نشان می‌دهد . علاوه بر تصویر رنگی، در بسیاری موارد صدای داپلر را هم می‌شنوید. مثلا صدای تپش قلب جنین که از دستگاه شنیده می‌شود یا صدای «وووش» جریان خون در بند ناف، حاصل تبدیل شدن امواج داپلر به صدای قابل شنیدن است. به این ترتیب، برخلاف سونوگرافی معمولی که بی‌صداست، سونوگرافی داپلر تجربه شنیداری هم دارد.

انواع سونوگرافی داپلر

سونوگرافی داپلر خود انواع مختلفی دارد که هر کدام برای کاربرد خاصی طراحی شده‌اند. آشنایی با اصطلاحات انواع داپلر شاید به نظرتان پیچیده بیاید، اما ما سعی می‌کنیم ساده توضیح دهیم:

داپلر رنگی (Color Doppler): این همان نوع رایج داپلر است که در بسیاری از سونوگرافی‌های بارداری استفاده می‌شود. دستگاه با کدگذاری جریان خون به صورت رنگی روی تصویر، به پزشک نشان می‌دهد خون در هر رگ به چه سمت حرکت می‌کند و سرعتش چقدر است . داپلر رنگی یک تصویر زنده رنگی ایجاد می‌کند که مثلا می‌توان رگ‌های جفت یا بند ناف را در حال خون‌رسانی دید. این به پزشک کمک می‌کند تنگی یا گرفتگی رگ، یا هرگونه اختلال در گردش خون جنین را سریع تشخیص دهد .
داپلر طیفی یا پالسی (Spectral Doppler): در این روش، سرعت جریان خون به صورت یک نمودار یا موج در طول زمان نمایش داده می‌شود. شاید در ویدیوهای پزشکی دیده باشید که مثلاً صدای قلب جنین به همراه یک نمودار سینوسی روی مانیتور نشان داده می‌شود. این همان داپلر طیفی است که هر بار که خون با هر تپش قلب از یک رگ عبور می‌کند، سرعت آن به صورت موج روی صفحه رسم می‌شود. این نمودار به پزشک امکان می‌دهد سرعت دقیق جریان خون و تغییرات آن را اندازه‌گیری کند . داپلر طیفی معمولاً با داپلر رنگی به صورت ترکیبی به کار می‌رود؛ یعنی ابتدا پزشک روی رگ مورد نظر با داپلر رنگی هدف‌گیری می‌کند و سپس سرعت دقیق در آن نقطه را با داپلر طیفی اندازه می‌گیرد.
داپلر مداوم (Continuous Wave Doppler): این نوع داپلر از دو کریستال صوتی استفاده می‌کند؛ یکی مدام امواج می‌فرستد و دیگری مدام دریافت می‌کند. داپلر مداوم می‌تواند سرعت‌های خیلی بالا را هم تشخیص دهد و در موارد خاص مثل بررسی قلب جنین یا عروق خاص کاربرد دارد. دستگاه‌های کوچک دستی که صدای قلب جنین را در مطب پخش می‌کنند (فِتال داپلرهایی که از حدود هفته ۱۲ به بعد ضربان قلب بچه را قابل شنیدن می‌کنند) نمونه‌ای از داپلر مداوم هستند. این دستگاه‌ها فقط صدا را پخش می‌کنند و تصویری ندارند، اما اساس کارشان نیز داپلر است و صرفاً برای شنیدن ضربان قلب به کار می‌روند.
داپلر دوبلکس و تریپلکس: شاید این کلمات را کمتر شنیده باشید. داپلر دوبلکس به استفاده هم‌زمان از سونوگرافی معمولی + داپلر طیفی گفته می‌شود، که تصویری دوبعدی از ساختار رگ به همراه نمودار جریان خون را ارائه می‌دهد . داپلر تریپلکس هم ترکیب سونوگرافی معمولی + داپلر رنگی + داپلر طیفی است. خوشبختانه این جزئیات فنی چندان لازم نیست شما را درگیر کند؛ وقتی می‌گوییم یک نفر سونوگرافی داپلر انجام داده، معمولاً ترکیبی از رنگی و طیفی به کار رفته تا هم تصویر رنگی جریان خون دیده شود و هم سرعت‌ها اندازه‌گیری شوند.

حالا که فهمیدیم سونوگرافی داپلر چیست و چه انواعی دارد، بیایید وارد بخش مهم‌تر شویم: کاربرد داپلر در بارداری و دلایل تجویز آن.

چرا سونوگرافی داپلر در بارداری تجویز می‌شود؟

سونوگرافی داپلر در بارداری یک ابزار تشخیصی ارزشمند است که پزشکان در شرایط خاصی از آن استفاده می‌کنند. برخلاف سونوگرافی‌های معمولی که به صورت روتین در هفته‌های مشخص (مثلاً هفته ۱۲ و ۱۸-۲۰) برای همه مادران انجام می‌شود، داپلر به طور معمول برای همه تجویز نمی‌شود مگر اینکه دلیلی وجود داشته باشد. در این بخش، مهم‌ترین دلایل تجویز سونوگرافی داپلر در بارداری را مرور می‌کنیم و می‌بینیم این تست چه اطلاعاتی به پزشک می‌دهد.

بیشتر بخوانید: مزایا و ضرورت انجام سونوگرافی داپلر در دوران بارداری

بررسی رشد و سلامت جنین

یکی از شایع‌ترین دلایلی که پزشک سونوگرافی داپلر درخواست می‌کند، ارزیابی رشد جنین و اطمینان از سلامت او است. اگر در معاینات معمول یا سونوگرافی‌های قبلی، نشانه‌ای باشد که جنین طبق انتظار رشد نکرده (مثلاً اندازه شکم جنین کوچک‌تر از حد استاندارد باشد)، پزشک برای بررسی عمیق‌تر به سراغ داپلر می‌رود . با داپلر می‌توان فهمید آیا اختلالی در خون‌رسانی به جنین وجود دارد که باعث کاهش رشد شده است یا خیر . به عنوان نمونه، رشد محدود داخل رحمی (IUGR) حالتی است که جنین وزن‌گیری مطلوبی ندارد. یکی از علل مهم IUGR، کافی نبودن خون‌رسانی از طریق جفت و بند ناف است. سونوگرافی داپلر می‌تواند این محدودیت جریان خون را تشخیص دهد و در نتیجه علت احتمالی کوچک ماندن جنین را روشن کند.

در این شرایط، پزشک با بررسی داپلر شریان‌های رحمی مادر، شریان بند ناف و حتی عروق داخل بدن جنین متوجه می‌شود خون و مواد مغذی به میزان کافی به بچه می‌رسد یا خیر . مثلا داپلر شریان رحمی نشان می‌دهد که رگ‌های رحمی مادر به اندازه کافی خون را به جفت می‌رسانند یا خیر. اگر مقاومت در این عروق بالا باشد، ممکن است خون کافی به جفت نرسد و جنین دچار کمبود اکسیژن و غذا شود . یا داپلر شریان ناف مستقیم جریان خون بند ناف را بررسی می‌کند که آیا خون‌رسانی از مادر به جفت و جنین برقرار است . به کمک این اطلاعات، پزشک می‌تواند تصمیمات بهتری برای ادامه بارداری بگیرد؛ مثلاً اگر خون‌رسانی خیلی مختل باشد و جنین در خطر باشد، ممکن است زایمان زودتر انجام شود تا جان جنین نجات پیدا کند.

ارزیابی جریان خون جفت و بند ناف

جفت و بند ناف حکم شاهراه حیاتی بین مادر و جنین را دارند. تمام اکسیژن و تغذیه‌ای که جنین دریافت می‌کند از طریق خون مادر در جفت و بند ناف منتقل می‌شود. به همین دلیل ارزیابی جریان خون جفت و بند ناف از مهم‌ترین کاربردهای داپلر در بارداری است . حتی در مواردی که رشد جنین طبیعی است، اگر مادر دچار مشکلاتی مثل فشار خون بارداری یا پره‌اکلامپسی باشد، پزشک می‌خواهد بداند آیا این مشکلات روی خون‌رسانی جفت اثر گذاشته‌اند یا خیر. داپلر شریان‌های رحمی و بند ناف در این موارد خیلی کمک‌کننده است.

برای مثال، در مادرانی که فشار خون بالا دارند یا در معرض پره‌اکلامپسی هستند، ممکن است عروق جفت تنگ‌تر از حالت عادی شوند. داپلر شریان رحمی می‌تواند چنین تغییری را نشان دهد و حتی قبل از اینکه پره‌اکلامپسی شدید شود، با دیدن علائم داپلر پزشک اقداماتی انجام دهد . همچنین در دیابت بارداری یا سایر بیماری‌های مادر که روی عروق تاثیر می‌گذارند، داپلر می‌تواند نشان دهد آیا خون کافی از جفت عبور می‌کند یا نه.

داپلر بند ناف نیز مستقیماً وضعیت خون‌رسانی به جنین را ارزیابی می‌کند. این تست نشان می‌دهد خون با چه سرعتی از طریق بند ناف جریان دارد و مقاومت عروقی جفت چگونه است. اگر جنین دچار آهسته شدن رشد باشد یا پزشک مشکوک شود که جنین به اندازه کافی مواد غذایی نمی‌گیرد، داپلر بند ناف تجویز می‌شود . حتی در مواردی مثل اختلالات خونی جنین (مثلاً وقتی مادر و جنین از نظر Rh سازگاری ندارند و جنین کم‌خون می‌شود)، نوع خاصی از داپلر به نام داپلر شریان مغزی میانی جنین انجام می‌شود که می‌تواند کم‌خونی جنین را با سرعت بالای جریان خون در مغز تشخیص دهد . این موارد شاید کمی تخصصی به نظر برسد، اما خبر خوب این است که همه این اطلاعات بدون نیاز به عمل جراحی یا روش تهاجمی، فقط با همین سونوگرافی داپلر قابل دستیابی است.

تشخیص مشکلات در بارداری‌های پرخطر

برخی از بارداری‌ها به دلایل مختلف در دسته پرخطر قرار می‌گیرند. به عنوان مثال بارداری دوقلو یا چندقلو، سابقه سقط یا مرگ جنین در گذشته، ناهنجاری‌های جنینی، یا بیماری‌های زمینه‌ای مادر (مثل لوپوس، فشار خون، مشکلات کلیوی و …). در چنین بارداری‌هایی پزشکان برای مراقبت بیشتر ممکن است دفعات بیشتری سونوگرافی و آزمایش‌های تکمیلی انجام دهند که یکی از آن‌ها داپلر است .

بارداری دوقلویی مثال خوبی است؛ در دوقلوهای همسان که جفت مشترک دارند، احتمال سندرمی به نام TTTS (انتقال خون دوقلویی) وجود دارد که در آن جریان خون بین دوقلوها متعادل نیست. داپلر کمک می‌کند این مشکل را زود تشخیص دهیم. یا در دوقلوهای دوتخمی هم گاهی یکی از جنین‌ها رشد کمتری دارد و با داپلر می‌شود علت را بررسی کرد .

همچنین اگر مادری سابقه جدا شدن زودرس جفت یا جفت کم‌رشد در بارداری قبلی داشته باشد، در بارداری فعلی پزشک هوشیارتر است و ممکن است در سه‌ماهه سوم چند بار داپلر کند تا مطمئن شود جفت این بار عملکرد طبیعی دارد . در مورد جفت سرراهی چسبنده (placenta accreta) که جفت بیش از حد به دیواره رحم چسبیده، کالر داپلر در سونوگرافی می‌تواند عروق غیرطبیعی محل اتصال جفت را نشان دهد و به تشخیص این وضعیت کمک کند.

بیشتر بخوانید: سونوگرافی داپلر در بارداری دو قلو یا چند قلو

یک مورد دیگر هم کاهش حرکت جنین در اواخر بارداری است. اگر مادری حس کند جنب‌وجوش بچه کمتر شده، پزشک احتمالاً ابتدا NST یا بررسی ضربان قلب جنین را انجام می‌دهد. اما چنانچه نیاز به بررسی بیشتری باشد، از داپلر استفاده می‌کند تا اطمینان یابد جریان خون به جنین دچار مشکل نشده است. خلاصه اینکه هر گاه شک slightest در سلامت جنین یا کارکرد جفت وجود داشته باشد، داپلر به عنوان چشمان تیزبین پزشک عمل می‌کند و خیال همه را راحت‌تر می‌کند.

بهترین زمان انجام سونوگرافی داپلر در بارداری

سونوگرافی داپلر چه زمانی از بارداری انجام می‌شود؟ آیا هر زمانی بخواهیم می‌توانیم این آزمایش را انجام دهیم؟ پاسخ این است که زمان‌بندی انجام داپلر بسیار مهم است و معمولاً پزشکان تنها در محدوده‌های خاصی از بارداری آن را درخواست می‌کنند.

به طور معمول، اگر نیاز به داپلر باشد، سه‌ماهه سوم بارداری بهترین زمان برای انجام آن است . بسیاری از پزشکان توصیه می‌کنند پس از هفته ۲۸ بارداری در صورت وجود اندیکاسیون (دلیل پزشکی)، سونوگرافی داپلر انجام شود . در حوالی هفته‌های ۳۰ تا ۳۴ بارداری، داپلر می‌تواند تصویر دقیقی از وضعیت خون‌رسانی جفت و حال عمومی جنین بدهد. مثلا اگر جنین در هفته ۳۲ کمی کوچک‌تر از حد انتظار باشد، داپلر در همین زمان بسیار کمک‌کننده است.

البته استثناهایی هم وجود دارد. در موارد خاص، در اواخر سه‌ماهه دوم نیز ممکن است داپلر انجام شود. برای مثال، برخی متخصصان همراه با سونوگرافی آنومالی در هفته ۱۸ تا ۲۰، داپلر شریان رحمی را هم بررسی می‌کنند . این کار برای پیش‌بینی خطر پره‌اکلامپسی یا مشکلات رشد جنین انجام می‌شود. بنابراین بهترین زمان انجام داپلر را شرایط شما تعیین می‌کند: اگر همه چیز عادی باشد، اصولاً نیازی به داپلر قبل از هفته ۲۸ نیست؛ اما اگر در سونوگرافی‌های روتین وسط بارداری مشکلی مشاهده شود، ممکن است همان موقع هم داپلر انجام شود .

از طرف دیگر، انجام داپلر در سه‌ماهه اول بارداری معمول نیست و مگر در موارد بسیار خاص انجام نمی‌شود . علتش این است که در اوایل بارداری عروق جنین بسیار ریز هستند و همچنین انرژی صوتی داپلر بالاتر است، پس مگر اینکه ضرورت داشته باشد، پزشکان ترجیح می‌دهند در سه‌ماهه اول از داپلر استفاده نکنند . به جای آن، در سه‌ماهه اول اگر نیاز به بررسی جریان خون باشد (مثلاً در غربالگری‌های جنینی برای برخی ناهنجاری‌ها)، از روش‌های خاص و با احتیاط زیاد استفاده می‌شود. بنابراین، اگر بارداری نرمالی دارید، احتمالاً اولین و آخرین باری که نام داپلر را می‌شنوید همان حوالی ماه‌های هفتم به بعد باشد.

نکته دیگر درباره زمان انجام داپلر، دفعات انجام آن است. برخی فکر می‌کنند شاید لازم باشد چندین بار داپلر تکرار شود. در واقع، تعداد دفعات بستگی به وضعیت مادر و جنین دارد. اگر یک بار داپلر انجام دادید و نتیجه طبیعی بود و پزشک نگرانی خاصی نداشت، ممکن است دیگر تکرار نشود. اما در بارداری‌های پرخطر یا مواردی که نیاز به پایش مداوم وجود دارد (مثلاً مادری که دچار فشار خون است و پزشک می‌خواهد هر دو هفته رشد جنین و خون‌رسانی را چک کند)، ممکن است چند نوبت داپلر در هفته‌های مختلف انجام شود. تصمیم در این باره کاملاً بر عهده پزشک شما و بر اساس صلاحدید پزشکی است.

آمادگی برای سونوگرافی داپلر

یکی از سوالات رایج مادران این است که برای انجام سونوگرافی داپلر چه آمادگی خاصی نیاز است؟ خوشبختانه، انجام داپلر نیاز به آمادگی سخت یا رژیم خاصی ندارد. تقریبا شبیه همان آمادگی‌ای است که برای سونوگرافی معمولی دارید با چند تفاوت کوچک.

مصرف مایعات: اگر قرار است داپلر را در اواسط بارداری (مثلاً حوالی هفته ۲۰) انجام دهید، ممکن است از شما بخواهند کمی آب بنوشید تا مثانه‌تان نیمه‌پر شود. مثانه پر می‌تواند به بهتر دیدن رحم و جنین کمک کند. اما در داپلرهای اواخر بارداری (سه‌ماهه سوم)، معمولاً نیازی به مثانه پر نیست چون رحم و جنین بزرگ شده‌اند و به خوبی دیده می‌شوند. در واقع، بسیاری از مراکز تصویر‌برداری توصیه می‌کنند قبل از سونوگرافی در ماه‌های آخر، مثانه را خالی کنید تا راحت‌تر باشید .
لباس راحت: بهتر است لباسی بپوشید که به راحتی بتوان شکم را برای سونوگرافی داپلر آماده کرد. معمولاً یک بلوز یا تی‌شرت گشاد با شلوار کمرکش گزینه خوبی است تا به سادگی شکم برهنه شود. در فصل سرد، همراه داشتن یک شال یا روسری هم بد نیست چون ممکن است اتاق سونوگرافی خنک باشد و با بالا زدن لباس احساس سرما کنید.
عدم استفاده از کرم یا روغن روی پوست شکم: روزی که قرار است سونوگرافی شوید، بهتر است از چرب کردن شکم با کرم، لوسیون یا روغن خودداری کنید. زیرا وجود کرم روی پوست می‌تواند باعث شود پروب سونوگرافی تماس کامل با پوست نداشته باشد و کیفیت تصاویر کاهش یابد . پوست تمیز و خشک بهترین وضعیت برای گرفتن تصویر واضح داپلر است.
آرامش و استراحت قبل از آزمایش: توصیه می‌شود کمی زودتر به مرکز تصویربرداری برسید تا نفس‌نفس نزنید و ضربان قلبتان بالا نباشد. وقتی مادر خیلی مضطرب یا خسته باشد، ممکن است روی وضعیت جنین هم تاثیر بگذارد (مثلاً ضربان قلب جنین موقتا تند شود). پس چند دقیقه زودتر رسیدن و در آرامش قرار گرفتن قبل از شروع سونوگرافی، به گرفتن نتیجه بهتر کمک می‌کند.

خوشبختانه نیازی نیست برای داپلر ناشتا باشید یا کار خاصی مانند آزمایش خون انجام دهید. تنها چیزی که باید همراه داشته باشید نسخه پزشک و مدارک پزشکی قبلی (سونوگرافی‌های قبل یا آزمایش‌ها) است تا پزشک رادیولوژی یا سونولوژیست بتواند نتایج را در کنار اطلاعات قبلی شما بررسی کند. همچنین اگر از وسیله‌ای مثل کمربند بارداری یا گن استفاده می‌کنید، قبل از معاینه آن را باز کنید.

روش انجام سونوگرافی داپلر

وقت آن رسیده که بدانیم در روز انجام سونوگرافی داپلر چه اتفاقی می‌افتد و چطور انجام می‌شود. دانستن روند کار می‌تواند استرس شما را کمتر کند، چون متوجه می‌شوید این فرآیند کاملاً سرپایی، بدون درد و حتی جالب است.

وقتی وارد اتاق سونوگرافی می‌شوید، از شما خواسته می‌شود روی تخت معاینه به پشت دراز بکشید. اگر در ماه‌های آخر بارداری هستید و دراز کشیدن به پشت برایتان دشوار است، می‌توانید به پهلو یا با زاویه نیمه‌نشسته قرار بگیرید. سونولوژیست (متخصص سونوگرافی) ژل مخصوصی را روی پوست شکم شما می‌زند. این ژل بی‌رنگ و معمولاً خنک است و کمک می‌کند امواج صوتی بهتر از پروب به داخل بدن منتقل شوند.

سپس پروب دستگاه روی شکم شما قرار داده می‌شود و آرام روی پوست حرکت داده می‌شود. روش کار درست مثل سونوگرافی معمولی است؛ با این تفاوت که در بخشی از معاینه، دستگاه به حالت داپلر می‌رود. ممکن است ابتدا تصویری از جنین را به صورت معمولی ببینید و سپس پزشک تنظیمات را عوض کند و حالت داپلر رنگی را فعال کند . آن‌گاه روی صفحه نمایش خواهید دید که رگ‌های جفت یا بند ناف با رنگ‌های قرمز و آبی نمایان شدند. در همین زمان، اگر دقت کنید صدای تپش قلب یا صدای جریان خون را نیز ممکن است از دستگاه بشنوید.

متخصص برای بررسی دقیق‌تر ممکن است زاویه پروب را تغییر دهد یا از شما بخواهد کمی وضعیت خود را عوض کنید. مثلا گاهی برای اینکه تصویری از عروق بند ناف به دست آید، لازم است مادر کمی به پهلو بچرخد. این کار طبیعی است؛ نگران نباشید و با پزشک همکاری کنید. او ممکن است چندین بار تصویر رنگی را ثابت کند و نمودار سرعت جریان خون (داپلر طیفی) را ثبت کند. در آن لحظه شما صدای تپش‌ها را بلندتر می‌شنوید چون دستگاه در حال اندازه‌گیری سرعت است.

کل این فرآیند معمولاً ۲۰ تا ۳۰ دقیقه طول می‌کشد ، بسته به اینکه چه تعداد رگ و چه مواردی بررسی شوند. اگر چندین نقطه (مثل شریان رحمی، بند ناف، مغز جنین و غیره) همگی نیاز به ارزیابی داشته باشند شاید زمان به سمت ۳۰ دقیقه برود. در انتها، پزشک ژل را از روی پوست شما پاک می‌کند (می‌توانید خودتان هم با دستمال پاک کنید) و کار تمام است. نه خبری از درد بود، نه تزریق و نه هیچ اقدام تهاجمی دیگر. شما بلافاصله می‌توانید فعالیت‌های عادی را از سر بگیرید.

پس از انجام داپلر، پزشک رادیولوژیست تصاویر و نمودارهای به دست آمده را تفسیر می‌کند و گزارش آن را به شما یا پزشک زنانتان خواهد داد. مثلا در گزارش ممکن است بنویسد “اندکس مقاومت شریان بند ناف نرمال است” یا “نشانه‌ای از کاهش خون‌رسانی مشاهده نشد”. اگر هم مورد غیرطبیعی دیده شود، دقیقاً ذکر می‌کند تا متخصص زنان بر اساس آن تصمیم‌گیری کند. یادتان باشد که خودتان لازم نیست از روی مانیتور چیزی را متوجه شوید؛ دیدن رنگ‌ها یا شنیدن صدای تغییر یافته قلب ممکن است برایتان جالب باشد ولی تفسیر دقیق آن بر عهده پزشک است. پس اگر چیزی متوجه نشدید یا پزشک حین کار چیزی نگفت، نگران نشوید. معمولاً نتیجه را پس از بررسی کامل به شما اعلام خواهند کرد.

آیا سونوگرافی داپلر ضرری دارد؟

یکی از دغدغه‌های طبیعی مادران این است که آیا سونوگرافی داپلر برای جنین (یا خود مادر) ضرری ندارد؟ پاسخ کوتاه این است: خیر، در صورت استفاده صحیح توسط پزشک متخصص، این روش بی‌خطر است . اما برای رفع کامل نگرانی شما، اجازه دهید کمی بیشتر توضیح دهیم.

سونوگرافی داپلر نیز مانند سونوگرافی معمولی از امواج صوتی بی‌ضرر استفاده می‌کند نه از پرتوهای یونیزان یا اشعه ایکس. بنابراین برخلاف رادیوگرافی یا سی‌تی‌اسکن، هیچ تشعشع مضری در کار نیست و حتی می‌توان آن را در صورت نیاز چندین بار در بارداری تکرار کرد بدون آنکه آسیبی ایجاد شود . تحقیقات علمی گسترده‌ای انجام شده که نشان می‌دهد سونوگرافی‌های تشخیصی برای جنین ایمن هستند و تاکنون ارتباطی بین انجام سونوگرافی (شامل داپلر) و مشکلاتی مثل نقایص مادرزادی یا عقب‌ماندگی رشد یا… پیدا نشده است . به ویژه سونوگرافی‌های داپلر مدرن که دستگاه‌ها پیشرفته‌تر شده‌اند، حتی انرژی نسبتاً پایین‌تری استفاده می‌کنند و ایمنی بهتری دارند.

با این حال، یک اصل کلی در پزشکی وجود دارد به نام اصل ALARA (به معنی “تا حد ممکن کم اما معقول”). یعنی حتی اگر روشی بی‌خطر باشد، بهتر است از انجام غیرضروری آن پرهیز کنیم و فقط زمانی که فایده پزشکی دارد انجامش دهیم . سونوگرافی داپلر هم از این قاعده مستثنی نیست. پزشکان توصیه می‌کنند از داپلر بی‌مورد و صرفاً جهت کنجکاوی استفاده نشود . به‌عنوان نمونه، گاهی برخی والدین اصرار دارند که در هر ویزیت صدای قلب جنین را با دستگاه داپلر بشنوند یا بخواهند مرتب جریان خون رو ببینند؛ در حالی که اگر ضرورتی نباشد، همین که در معاینات معمول همه چیز خوب است کافی‌ست. انجام مکرر داپلر بدون اندیکاسیون ممکن است از نظر نظری حرارت بافتی را کمی بالا ببرد یا حداقل استرس غیرضروری به والدین بدهد.

اما اگر پزشک برایتان داپلر تجویز کرده، مطمئن باشید که فوایدش بسیار بیشتر از هرگونه ریسک فرضی است. پزشک با درنظر گرفتن همه جوانب تصمیم گرفته از این روش برای بررسی سلامت شما و جنین استفاده کند. پس نگران اصل آزمایش نباشید و با خیال راحت همکاری کنید. خود انجام سونوگرافی داپلر درد و ناراحتی ندارد (جز کمی فشار پروب روی شکم) و بعد از آن هم نیازی به مراقبت ویژه‌ای نیست. برخی مادران می‌پرسند “آیا داپلر باعث می‌شود جنین اذیت شود؟” واقعیت این است که جنین ممکن است به امواج صوتی واکنش‌هایی نشان دهد (مثلا کمی حرکت کند یا ضربان قلبش تغییر جزئی کند)، اما این واکنش‌ها گذرا هستند و جنین آسیبی نمی‌بیند. در طول دهه‌ها استفاده از این فناوری، هیچ عارضه اثبات‌شده‌ای گزارش نشده است .

در مجموع، سونوگرافی داپلر یک روش ایمن، غیرتهاجمی و مطمئن است که در صورت نیاز می‌تواند اطلاعات بسیار ارزشمندی به پزشک بدهد. شما هم اگر هنوز نگرانی‌ای دارید، حتما با پزشک خود مطرح کنید تا بیشتر راهنمایی‌تان کند. احتمالاً او هم تأیید می‌کند که جای نگرانی نیست.

محدودیت‌ها و موارد منع انجام سونوگرافی داپلر

هر روش تشخیصی در پزشکی علاوه بر مزایا، محدودیت‌هایی هم دارد. سونوگرافی داپلر هم از این قاعده مستثنی نیست. در این بخش نگاهی می‌کنیم به موقعیت‌هایی که ممکن است نتوان از داپلر استفاده کرد یا نیازی به آن نباشد.

اول از همه، همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، داپلر در اوایل بارداری کاربرد چندانی ندارد و حتی می‌توان گفت تا پیش از هفته ۱۶-۱۸ انجام آن مگر در شرایط ویژه توصیه نمی‌شود . دلیلش هم ترکیبی از مسائل فنی و احتیاطی است: از نظر فنی، در سه‌ماهه اول جنین بسیار کوچک است و عروق او هم ظریف‌اند، بنابراین اطلاعات داپلر شاید خیلی قابل اتکا نباشد. از نظر احتیاطی هم پزشکان ترجیح می‌دهند در سه‌ماه اول که ارگان‌های حساس در حال شکل‌گیری‌اند، از داپلر که انرژی صوتی بیشتری دارد استفاده نکنند . پس اگر پزشک شما در اوایل بارداری داپلر انجام نداد، به هیچ وجه نگران نباشید؛ این کاملاً طبیعی است و نبود داپلر به معنی قصور پزشکی نیست، بلکه به این خاطر است که کاربردی نداشته یا صلاح نبوده انجام شود.

دوما، اگر بارداری شما کاملاً سالم و طبیعی پیش می‌رود، ممکن است اصلاً نیازی به داپلر نداشته باشید. بعضی مادران تصور می‌کنند داپلر هم مثل سونوگرافی معمولی بخشی از مراقبت‌های روتین است و باید انجام شود. در حالی که این‌طور نیست؛ داپلر یک تست اضافه بر سازمان است که فقط در صورت وجود مشکل یا شک به مشکل درخواست می‌شود . حتی در بسیاری از منابع علمی آمده که استفاده روتین از داپلر در بارداری کم‌خطر الزاماً به بهبود نتیجه بارداری منجر نمی‌شود . بنابراین نبود تجویز داپلر برای شما نشانه سلامت بارداری‌تان است. در مقابل، تجویز داپلر هم لزوماً به معنی وجود خطر حتمی نیست؛ بلکه تلاشی است برای اطمینان بیشتر.

از منظر موارد منع مطلق، سونوگرافی داپلر منع مصرف خاص پزشکی ندارد؛ چون یک روش غیرتهاجمی است، تقریباً برای هر کسی قابل انجام است. حتی اگر مادر بیماری خاصی مثل هپاتیت یا ایدز داشته باشد، چون تماس خونی وجود ندارد خطری تیم پزشکی را تهدید نمی‌کند (فقط دستگاه ضدعفونی می‌شود). تنها محدودیت می‌تواند شرایطی باشد که انجام سونوگرافی شکمی دشوار است. مثلاً اگر مادر چاقی خیلی شدید داشته باشد، کیفیت تصاویر داپلر ممکن است پایین بیاید چون امواج باید از بافت چربی بیشتری عبور کنند. یا اگر مایع آمنیوتیک خیلی کم باشد (الیگوهیدرآمنیوس شدید)، دیدن جریان خون جفت و بند ناف سخت‌تر می‌شود. در این حالت‌ها پزشک شاید روش‌های جایگزین یا تکرار در زمان دیگر را پیشنهاد دهد.

یکی دیگر از محدودیت‌ها، وابسته بودن به مهارت انجام‌دهنده است. سونوگرافی داپلر یک تکنیک نسبتاً تخصصی است؛ یعنی اپراتور باید مهارت کافی داشته باشد تا اندازه‌گیری‌ها دقیق و قابل اعتماد باشند . به همین خاطر توصیه می‌شود حتماً داپلر را در یک مرکز معتبر و توسط پزشک مجرب انجام دهید. یک اپراتور کم‌تجربه ممکن است نتواند به خوبی زاویه پروب را تنظیم کند یا شاخص‌های نادرستی گزارش کند. خوشبختانه در مراکز سونوگرافی سطح بالا، پزشکان ماهری حضور دارند و جای نگرانی از این بابت نیست.

نکته آخر درباره مورد منع، سونوگرافی‌های تفریحی یا یادگاری است. شاید شنیده باشید که برخی جاها برای تهیه فیلم‌های یادگاری ۳بعدی یا تعیین جنسیت تفننی، جلسات سونوگرافی برگزار می‌کنند. انجام این‌ها در صورتی که متخصص حضور نداشته باشد و اصول ایمنی رعایت نشود، می‌تواند مخاطره‌آمیز باشد. سازمان‌های علمی مثل AIUM تأکید کرده‌اند که سونوگرافی (از جمله داپلر) فقط باید با هدف پزشکی و توسط متخصص انجام شود و استفاده غیرپزشکی از آن (مثلاً فقط برای دیدن چهره جنین یا ایجاد اطمینان خاطر بی‌دلیل) کار درستی نیست . پس به عنوان یک محدودیت اخلاقی-پزشکی، هرگز بدون تجویز پزشک دنبال انجام داپلر یا سونوگرافی‌های غیرضروری نباشید.

کاربردهای دیگر سونوگرافی داپلر

تا اینجا درباره کاربرد مهم داپلر در بارداری صحبت کردیم. بد نیست بدانید سونوگرافی داپلر خارج از بارداری نیز مصارف گسترده‌ای در پزشکی دارد. این روش هرجا نیاز به بررسی جریان خون باشد به کار می‌آید. چند مثال رایج از کاربردهای داپلر در بیماران غیر باردار را با هم مرور می‌کنیم:

تشخیص لخته‌های خونی (ترومبوز): اگر کسی در پا یا دست دچار تورم و درد شود، پزشکان شک به لخته شدن خون در ورید عمقی (DVT) می‌کنند. داپلر راه اصلی تشخیص DVT است چون می‌تواند وجود لخته را با اختلال در جریان خون نشان دهد . همچنین برای بررسی ترومبوفلبیت سطحی (لخته در وریدهای زیر پوست) و انسدادهای دیگر عروق هم از داپلر استفاده می‌شود .
بررسی واریس و عملکرد دریچه‌های وریدی: در افرادی که واریس شدید دارند یا ورم و سنگینی پا به خاطر مشکلات سیاهرگ‌ها احساس می‌کنند، داپلر عروق پا انجام می‌شود. این تست نشان می‌دهد که دریچه‌های لانه‌کبوتری وریدهای پا درست کار می‌کنند یا خیر و آیا برگشت غیرطبیعی خون وجود دارد یا نه . همچنین سرعت جریان خون و وجود هرگونه گرفتگی در عروق پا را مشخص می‌کند .
بیماری‌های شریانی محیطی: سونوگرافی داپلر برای شریان‌ها نیز کاربرد دارد. مثلا کسانی که دچار تصلب شرایین (آترواسکلروزیس) در پاها هستند و خون به اندازه کافی به اندام تحتانی‌شان نمی‌رسد، با داپلر شریانی پا قابل تشخیص هستند . یا بیماری شریان کاروتید در گردن که می‌تواند منجر به سکته مغزی شود، با داپلر کاروتید غربالگری و تشخیص داده می‌شود .
ارزیابی قلب و عروق: داپلر بخشی از اکوکاردیوگرافی قلبی است و برای بررسی دریچه‌های قلب و نقایص مادرزادی قلب به کار می‌رود . همچنین بعد از جراحی‌های قلب یا عروق، داپلر می‌تواند کمک کند جریان خون در گرافت‌ها یا استنت‌ها بررسی شود . حتی در پیوند کلیه یا کبد، داپلر ابزاری است که جریان خون عضو پیوندی را پایش می‌کند.
کاربردهای دیگر: هر جایی که صحبت از خون‌رسانی باشد می‌توان سراغ داپلر رفت. از بررسی آنوریسم‌ها (اتساع عروق) گرفته تا پایش بیماران دیابتی از نظر گردش خون اندام‌ها و حتی بررسی گردش خون تومورها در برخی موارد تحقیقاتی.

همین موارد نشان می‌دهد که داپلر چقدر ابزار مهمی در پزشکی است. در واقع داپلر به پزشکان امکان می‌دهد بدون نیاز به جراحی یا روش‌های پرخطر، داخل رگ‌ها را “ببینند” و مشکلات را کشف کنند. خوشبختانه انجام داپلر در همه این حالات نیز بی‌خطر است و درد و عارضه‌ای ندارد، درست مثل داپلر بارداری.

نتیجه‌گیری

در این مطلب به زبان ساده یاد گرفتیم که سونوگرافی داپلر چیست و چرا در بارداری به کار می‌رود. دیدیم که داپلر یک نوع سونوگرافی خاص است که جریان خون در رگ‌ها را نشان می‌دهد؛ چیزی که سونوگرافی معمولی قادر به نمایش آن نیست . این قابلیت ویژه به پزشکان کمک می‌کند تا سلامت جنین و جفت را از زاویه‌ای دیگر ارزیابی کنند. اگر پزشک شما داپلر تجویز کرده، به احتمال زیاد می‌خواهد مطمئن شود خون کافی و با الگوی صحیح به بچه می‌رسد و مثلاً دچار مشکلی مثل کاهش رشد نیستید یا اینکه در معرض عارضه‌ای مانند پره‌اکلامپسی قرار ندارید .

خیالتان راحت باشد که سونوگرافی داپلر یک روش ایمن و غیرتهاجمی است؛ درست مثل یک سونوگرافی معمولی که کمی چاشنی تکنولوژی بیشتر دارد. انجام آن درد ندارد، خطری برای شما و جنین ندارد ، و اطلاعات باارزشی در اختیار پزشک می‌گذارد تا در صورت لزوم اقدامات لازم را انجام دهد. البته همان‌طور که گفتیم اگر بارداری شما سالم و نرمال پیش می‌رود، ممکن است اصلاً نیازی به داپلر پیدا نکنید و این جای نگرانی نیست.

در نهایت، به یاد داشته باشید که همواره به توصیه پزشک خود عمل کنید. اگر ایشان داپلر را صلاح دیده‌اند، با آسودگی بروید و آن را انجام دهید و اگر هم صلاح ندانستند، خودتان اصراری به انجامش نداشته باشید. امیدواریم با خواندن این مقاله پاسخ سوال‌هایتان را گرفته باشید و اکنون با دید بازتری نسبت به سونوگرافی داپلر در بارداری نگاه کنید. با آرزوی سلامتی برای شما و فرزند دلبندتان!

در صورت مفید بودن این مقاله برای شما لطفا امتیاز دهید.