آیا می‌دانستید که ما در واقع دارای حواس هشتگانه هستیم؟ جدا از حواس پنجگانه (شامل بینایی، شنوایی، لامسه، بویایی و چشایی) که حواس بیرونی به شمار می‌روند، سه حس درونی دیگر نیز وجود دارند: حس عمقی، وستیبولار یا تعادل (سیستم دهلیزی) و آگاهی درونی.
در این مطلب در مورد حس ششم یا حس عمقی صحبت خواهیم کرد. این که حس عمقی چیست، چرا اهمیت دارد و چگونه می‌توانیم بفهمیم که کودک ما اختلالات حس عمقی دارد یا خیر را در این مطلب پوشش خواهیم داد. اگر کودک شما دارای مشکلاتی در این رابطه است، می‌توانید این پست را مطالعه کنید تا در مورد فعالیت‌هایی که می‌توانید جهت رفع مشکل او همراهش انجام دهید بیش‌تر بیاموزید.
تمرین‌های مربوط به حواس عمقی و فعالیت‌های مرتبط به آن یکی از بهترین روش‌های رشد و تکامل مهارت‌های حرکتی درشت کودک به شمار می‌روند. تقویت این حس روش مناسبی برای این که بدن کودک آرام و تنظیم شود به شمار می‌رود. حس عمقی همچنین در فعالیت‌هایی که به طور روزمره انجام می‌دهیم بسیار مورد نیاز کودک است و تاثیر قابل توجهی دارد.
حس عمقی (حس ششم)چیست؟
تصور کنید چشم‌های خود را بسته‌اید. فردی دیگر سر شما را کج می‌کند و دست‌های شما را به نحوی حرکت می‌دهد که دست به کمر بایستید. در این حالت شما بدون باز کردن چشم‌های خود یا نگاه کردن در آینه می‌دانید که این حالت به چه شکل به نظر می‌رسد و می‌توانید تصویر آن را در ذهن خود مجسم کنید. دلیل این که می‌توانید این حالت را بدون دیدن درک کنید، این است که بدن شما از حواس عمقی استفاده می‌کند.
به طور خلاصه، حواس عمقی یا ششم اطلاعاتی را در مورد حالت بدن و نحوه حرکت بدن ما در اختیار ما قرار می‌دهد و به ما می‌گوید بدن در چه موقعیتی در فضا قرار دارد. این حس بسیار برای مغز اهمیت دارد؛ زیرا نقش بزرگی در خود-هماهنگی، حالت بدن، آگاهی بدن، توانایی تمرکز و گفتار ایفا می‌کند.
حواس عمقی در مغز چگونه تاثیر می‌گذارد؟
زمانی که ما اعضای بدن خود را حرکت می‌دهیم، گیرنده‌های ماهیچه‌ای، پوست، مفاصل، رباط‌ها، تاندون‌ها و بافت‌های پیوندی، حرکت را دریافت می‌کنند. سپس این حرکت به سیستم عصبی مرکزی برگردانده می‌شود. یعنی مغز می‌فهمد که چه حرکتی انجام شده و بدن اکنون در چه حالتی قرار دارد. بدین ترتیب، بدون این که حتی حالت بدن خود را ببینیم، می‌فهمیم که مفاصل در چه موقعیتی قرار دارند.
حس عمقی معمولاً با عنوان حس ششم شناخته می‌شود؛ زیرا چیزی نیست که عموم مردم از آن آگاه باشند. یعنی بدون نگاه کردن به بدن خود می‌توانیم بفهمیم اعضای مختلف بدن ما در چه حالتی قرار دارند. حس عمقی همچنین در پردازش سایر حواس نقش مهمی را ایفا می‌کند؛ زیرا اطلاعات دریافت شده از حس عمقی، می‌تواند کمک زیادی به تعدیل واکنش به محرکات احساسی انجام دهد.
زمانی که گیرنده‌های مغز که به گیرنده‌های عمقی معروفند تحریک می‌شوند، مرکز احساسی مغز اطلاعاتی را در مورد حرکات و حالت‌های بدنی ما دریافت می‌کند. در این سیستم سه بخش اصلی در مغز وجود دارند که با سطح هوشیاری کودک ارتباط دارند و بر روی آن تاثیر می‌گذارند. (کورتکس، سیستم لنفاوی و مخچه)
بنابراین با دادن اطلاعاتی که موجب برانگیختن حس عمقی در کودک می‌شوند، می‌توانید حالت مطلوبی را برای یادگیری و تمرکز او فراهم کنید.
ساختار حس عمقی
سیستم حواس عمقی، موجب درک حالت بدن و درک ماهیچه‌ای می‌شود. حس عمقی به کودک ما کمک می‌کند تا:
- بفهمد بدن او در کدام بخش فضا قرار دارد.
- ارتباط بین بخش‌های مختلف بدن را درک کند.
- بفهمد ماهیچه‌هایش چقدر زیاد یا چقدر سریع دچار کشیدگی می‌شوند.
- بدن چقدر سریع حرکت می‌کند.
- زمان‌بندی حرکت چگونه است.
- چقدر نیرو و فشار در حرکت مورد استفاده قرار می‌گیرد.
حس عمقی یا حس ششم چه فوایدی دارد؟
در ادامه، فواید حس عمقی را نام می‌بریم و هر یک را توضیح می‌دهیم:
بفهمیم که بدن در چه موقعیتی قرار دارد:
حس عمقی کمک می‌کند تا بدانیم بدن ما در چه موقعیتی از فضا قرار دارد. این حس به امکان این را می‌دهد که تشخیص دهیم روی صندلی نشسته‌ایم یا لبه صندلی.
زمانی که معلم به کودکان می‌گوید درست روی نیکمت بشینند، کودکی که حس عمقی خوبی دارد می‌تواند خود را روی قسمت میانی و عقب صندلی جای دهد. ولی اگر کودک حس عمقی خوبی نداشته باشد، ممکن است بدون این که بفهمد، روی لبه صندلی بنشیند.
ارتباط بین بخش‌های مختلف بدن را کشف کنیم:
حس عمقی این امکان را می‌دهد که حرکات خود را با یکدیگر هماهنگ کنیم و کارها را موثرتر انجام دهیم. زیرا در انجام کارها دیگر فقط متکی به چشم‌های خود نخواهیم بود. برای مثال،این حس به کودک توانایی این را می‌دهد که بدون کثیف کردن میز یا صورت خود، غذا را در دهان خود بگذارد.
این حس همچین باعث می‌شود کودک بتواند سریع‌تر لباس بپوشد و دست‌های خود را از آستین‌های لباس رد کند. در واقع به جای این که چک کند و ببیند که دقیقا جای آستین‌ها کجاست، می‌تواند دست‌های خود را در آن قرار دهد.
بفهمیم که ماهیچه‌ها چقدر زیاد یا چقدر سریع کشیدگی دارند:
زمانی که حرکت می‌کنیم، ماهیچه‌های ما منقبض یا کشیده می‌شوند. حواس عمقی یکی از روش‌هایی هستند که می‌توانیم بفهمیم ماهیچه‌های ما چقدر شدید یا سریع حرکت می‌کنند. برای مثال، زمانی که کودک شما توپی را شوت می‌کند، اگر حس عمقی مناسبی داشته باشد می‌فهمد چقدر باید زانوی خود را خم کند و چقدر سریع باید پای خود را حرکت دهد.
این توانایی زمانی که کودک ما ورزش می‌کند بسیار اهمیت دارد. حواس عمقی به کودک اجازه می‌دهد که بدون به زمین افتادن با سرعت‌های مختلف بدود. در ورزش‌های کششی یا گرم کردن، حس عمقی باعث می‌شود که کودک درک کند که دارد بدن خود را می‌کشد.
بفهمیم که بدن چقدر سریع حرکت می‌کند:
علاوه بر موارد بالا، حواس عمقی باعث می‌شود بفهمیم ماهیچه‌های ما چقدر سریع منقبض می‌شوند. به همین دلیل می‌توانیم متوجه شویم که بدن ما چقدر سریع حرکت می‌کند.
متوجه زمان‌بندی حرکتی شویم:
زمانی که کودک می‌خواهد فعالیتی را در زمان خاصی انجام دهد، مثلا روی ترامپولین بپرد، طناب بازی کند، توپی را بگیرد یا پرت کند، یا با چوب به توپ ضربه بزند، حس عمقی باعث می‌شود که کودک بتواند زمان‌بندی درست این حرکات را رعایت کند.
اگر کودک حس عمقی ضعیفی داشته باشد، بدن او اطلاعات را دیر دریافت می‌کند و نمی‌تواند حرکات را در زمان درست انجام دهد.
بفهمیم چقدر فشار و نیرو صرف یک حرکت شده است:
حواس عمقی اجازه می‌دهند بفهمید که چقدر باید برای یک حرکت فشار و نیرو صرف کنید. برای مثال، بعضی از کودکانی که حس عمقی ضعیفی دارند، در کنترل میزان فشاری که باید برای نوشتن صرف کنند دچار مشکل هستند و به همین دلیل به سرعت در هنگام نوشتن خسته می‌شوند.
همینطور بعضی از کودکان دچار ضعف عمقی اغلب در را می‌کوبند یا به طور غیر عمدی اشیاء را محکم روی میز می‌کوبند.
اگر کودکی دچار مشکل در حواس عمقی خود باشد، انجام کارهای روزمره مثل بستن دکمه‌ها، نوشتن با دست و دست دادن با بقیه برای او سخت خواهد بود.
چرا حواس عمقی اهمیت دارد؟
حس عمقی در سایر حواس ما مثل لامسه و وستیبولار یا تعادل نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد تا بتوانیم تعدادی از کارهای مختلف را در طول روز انجام دهیم. برای مثال، حس عمقی به ما کمک می‌کند تا:
- راحت راه برویم.
- سریع بدویم.
- توپ را پرت کنیم، بگیریم و شوت کنیم.
- از قاشق چنگال استفاده کنیم.
- با دست بنویسیم.
- دکمه‌های خود را ببندیم.
- اشیاء را حمل کنیم.
- حرکات فیزیکی را با یکدیگر هماهنگ کنیم.
- انرژی خود را تنظیم کنیم.
اختلال حس عمقی چیست؟
اختلال حس عمقی زمانی به وجود می‌آید که در درک حالت‌ها و حرکات بدن در ماهیچه‌ها و مفاصل مشکل وجود دارد.
کودکان و بزرگسالانی که دارای اختلال حس عمقی هستند، دست و پا چلفتی و ناهماهنگ به نظر می‌رسند. به همین دلیل کودکانی که دارای این اختلال هستند و حس عمقی ضعیفی از خود نشان می‌دهند، معمولاً از فعالیت‌های حرکتی درشت دوری می‌کنند و در نتیجه، مهارت‌های حرکتی درشت آن‌ها تکامل پیدا نمی‌کند. همچنین مهارت‌های حرکتی ظریف مثل بستن دکمه‌ها، استفاده از قاشق چنگال و نوشتن با دست می‌تواند برای این دسته از کودکان دشوار باشد. به همین دلیل اغلب در کودکانی که دارای اختلال حس عمقی هستند، ممکن است تلاش برای در رفتن از این دسته کارها را مشاهده کنید.
نشانه‌های حس عمقی ضعیف چیست؟
بسیاری از کودکان دارای اختلال، احساس پریشانی یا به هم ریختگی دارند که ممکن است با مشکلات حس عمقی در ارتباط باشد. کودکانی که دست و پا چلفتی، ناهماهنگ و هیجان طلب هستند معمولاً از اختلال حس عمقی رنج می‌برند.کودکانی که حس عمقی ضعیفی دارند، ممکن است بعضی از رفتارهای زیر را از خود نشان دهد:
- کودک عمداً هنگام دویدن به اشیاء مختلف برخورد می‌کند.
- کودک عمداً در هنگام راه رفتن به مردم برخورد می‌کند.
- کودک، دست و پا چلفتی به نظر می‌رسد.
- از فعالیت‌های حرکتی درشت مثل دویدن، پریدن، بالا رفتن از وسایل پارک و به خصوص فعالیت‌های جدید امتناع کند.
- در لباس پوشیدن مشکل دارد.
- مداد خود را بیش از حد فشار دهد.
- موقع راه رفتن پاهای خود را به زمین بکوبد.
- دوست دارد در تخت او را محکم بغل کنید.
- مدام دست‌های خود را به یکدیگر حلقه کند.
- خود را روی تخت، کاناپه و … پرت می‌کند.
در صورتی که نشانه‌های فوق را در کودک خود مشاهده می‌کنید، لازم است آن را سریعاً پیگیری کنید. زیرا رفع سریع‌تر این مشکلات به این معنی است که کودک شما می‌تواند روی تقویت این مهارت‌ها کار کند و از آن‌ها عقب نماند.
اگر کودک ما دارای اختلال حس عمقی باشد چه کار کنیم؟
فعالیت‌های مرتبط به حس عمقی و تمرینات آن با نام فعالیت‌های استقامتی یا فعالیت‌های تحمل وزن نیز شناخته می‌شوند. این تمرینات حس عمقی شامل کشیدن، فشار دادن و حمل اشیاء سنگین و وزنه زدن می‌شوند.
همانطور که در بالا اشاره شد، فعالیت‌های تحمل وزن نه تنها به تقویت مهارت‌های حرکتی درشت کمک می‌کنند، بلکه به عنوان استراتژی آرام بخشی نیز کاربرد دارند.
در ادامه، فهرستی از تمرینات حس عمقی برای شما قرار داده شده است. فرزند شما ممکن است تعدادی از این فعالیت‌ها را انجام دهد:
- پریدن روی ترامپولین
- کندن گودال شنی
- آویزان شدن از بارفیکس
- فشار دادن دیوار
- بردن حیوانات خانگی برای پیاده‌روی
- کوبیدن پا روی زمین
- خزیدن از زیر موانع
- فشار دادن توپ‌های نرم
- حمل کردن کیسه‌های خرید
- طناب کشی
- پرس ستاره
- غلتاندن توپ ورزشی روی بدن کودک
- کودک روی توپ ورزشی دراز بکشد و با تکیه بر روی دست‌های خود پایین بیاید.
- راه رفتن با چرخ دستی
- جابجایی وسایل در خانه
- باز و بسته کردن در
- یوگا
- صخره نوردی
- شنا
- جویدن آدامس بادکنکی
- خوردن غذاهای ترد
چه زمانهایی به کودک خود را برای تقویت ادراک حرکتی کمک کنیم؟
در مهد کودک و مدرسه، می‌توانید در زمان‌های زیر به کودک خود تمرینات حس عمقی دهید:
- زمان جابجایی بین میز و زمین
- انتقال از زمان استراحت و ناهار به آموزش
- در طول آموزش، زمانی که متوجه می‌شوید کودک شما در حال از دست دادن تمرکز و عدم مشارکت است.
در خانه، می‌توانید تمرینات حس عمقی را در زمان‌های زیر به کودک خود بدهید:
- پیش از خواب (حداقل ۱۵ دقیقه پیش از خواب)
- پیش از غذا خوردن یا زمانهایی که کودک باید بدون تحرک باشد.
- به عنوان بخشی از برنامه روزمره مثل زمانی که بیدار می‌شوند، قبل از این که به مدرسه بروند، وقتی به خانه می‌رسند و پیش از آن که دندان‌های خود را مسواک بزنند و بخوابند.
سخن آخر
حس عمقی مهارت مهمی به شمار می‌رود که به ما اجازه می‌دهد بفهمیم بدن ما در چه موقعیت و حالتی قرار دارد. این حس برای رشد و تکامل و پیشرفت مهارت‌های حرکتی درشت و ظریف، آگاهی از حالت‌های بدن، تنظیم احساسات و توانایی مشارکت در زندگی روزمره در دوران کودکی مورد نیاز است
حس عمقی ضعیف ممکن باعث شود که کودکان نخواهند در ورزش مشارکت کنند، کنترل احساسات برای آن‌ها سخت باشد، از کارهای روزمره در مورد مراقبت از خود مثل مسواک زدن و لباس پوشیدن دوری کنند و می‌تواند روی مهارت‌های اجتماعی آن‌ها تاثیر منفی بگذارد.
اگر فکر می‌کنید کودک شما حس عمقی ضعیفی دارد، مهم است که با دکتر کودکان یا مشاور کار درمانی صحبت کنید یا فیزیوتراپی را در نظر بگیرید.
اختلالاتی مانند اختلال پردازش حسی نیازمند به کمک پزشک متخصص هستند.