کودک خردسال با ۵ حس اصلی بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی و لامسه یا همان حواس پنجگانه متولد می‌شود. کودک از لحظه تولد از این حواس برای درک و برقراری ارتباط با دنیای پیرامون خود استفاده می‌کند و به کمک آنها رشد و تکامل پیدا می‌کند.
کودک تازه متولد شده قادر است بو و صدای مادر خود را تشخیص دهد. کودک همچنین از در آغوش گرفته شدن توسط مادر خود احساس امنیت می‌کند، مزه‌ها را به خوبی حس می‌کند و می‌تواند صورت مادر را از فاصله‌ای که در آغوش اوست ببیند و بشناسد.
تقویت حواس پنجگانه در کودکان و آشنایی با این حواس، روند یادگیری و شناخت کودک را نسبت به محیط اطراف سریع‌تر می‌کند و توانایی تفکر، تخیل و پیدا کردن راه حل از طریق آزمون و خطا را در او بالا می‌برد. در این مطلب جنبه‌های مختلف حواس پنجگانه نوزاد را بررسی می‌کنیم و در مورد هر یک توضیح می‌دهیم.
حواس پنجگانه کودک پس از تولد چگونه است؟
کودک پس از تولد از همه حواس پنجگانه برخوردار است. حواس چشایی، بویایی، شنوایی و لامسه از همان ماه‌های اولیه بارداری شروع به شکل‌گیری و تکامل می‌کنند و پس از تولد نوزاد، کاملاً تکامل یافته هستند. بنابراین کودک پس از تولد قادر است به طور کامل بشنود، بو بکشد، بچشد و به لمس بسیار حساس است. تنها حسی که پس از تولد نوزاد همچنان نیاز به تکامل دارد حس بینایی او می‌باشد که در ابتدا کم‌تر از بینایی یک انسان بالغ است؛ ولی به مرور تکامل می‌یابد و کودک می‌آموزد تا بین حواس خود ایجاد هماهنگی کند.
با این حال که کودکان تازه متولد شده، تمامی حواس پنجگانه را دارند، اما پس از تولد هنوز قادر به درک درست حواس خود نیستند. زیرا حواس کودک پس از تولد کامل شده است، ولی مسیرهای عصبی او به طور کامل تکامل نیافته‌اند. این یعنی کودک در ابتدا درک کاملی از چگونگی کارکرد این حواس و نحوه درک محیط از طریق ترکیب کردن آنها را ندارد. در ادامه در مورد حواس پنجگانه کودکان خردسال و نحوه تکامل هر یک توضیحات بیش‌تری می‌دهیم:
حس بینایی در کودکان خردسال:
چشم‌های نوزاد از نظر اندازه کمی بزرگ‌تر از نصف چشم‌های انسان بزرگسال است. چشم‌های کودک در سال اول زندگی بیش‌ترین میزان رشد را دارند، سپس به آرامی تا زمان بلوغ رشد می‌کنند. رنگ چشم برخی از نوزادان طوسی یا آبی است، ولی این رنگ اغلب تا ۶ ماهگی تغییر می‌کند. در چند ماه اول، ممکن است کودک حرکات چشمی ناهماهنگ داشته باشند و حتی ممکن است لوچ به نظر برسد.
نوزادان با توانایی تمرکز بر روی فاصله نزدیک (حدوداً از ۲۰ تا ۲۵ سانتی متر) متولد می‌شوند. این فاصله تقریباً همان اندازه‌ای است که بین صورت مادر و نوزاد در آغوش او وجود دارد. بنابراین در این مرحله کودک قادر به استفاده از قدرت بینایی خود به صورت کامل نیست، ولی مادر و افراد خانواده خود را تشخیص می‌دهد. نوزادان پس از گذشت هفته‌های اول زندگی قادر به دنبال کردن یک شیء با چشم‌های خود هستند و تمرکز بینایی نوزاد پس از گذشت حداکثر ۳ هفته از زندگی او به حالت طبیعی می‌رسد. نوزادان قادر به تشخیص روشنایی و تاریکی هستند ولی تمامی رنگ‌ها را تشخیص نمی‌دهند. به همین دلیل تعداد زیادی از کتاب‌های مخصوص نوزادان و کودکان تازه متولد شده دارای طرح‌هایی هستند که رنگ‌های سیاه و سفید در آن به صورت متمایز مشخص شده است. کودکان پس از گذشت دو تا چهار ماه کم کم شروع به تشخیص رنگ‌ها می‌کنند.
حس شنوایی در کودکان خردسال:
در طول بارداری، بسیاری از مادران متوجه می‌شوند که جنین گاهی در پاسخ به صداهای بلند و صداهای آرام یا موسیقی ملایم و آرامش بخش لگد می‌زند و حرکت می‌کند. دلیل این موضوع این است که شنوایی پیش از تولد کودک کاملا تکامل می‌یابد. نوزادانی که شنوایی طبیعی دارند در پاسخ به صداهای بلند می‌ترسند، به آرامی به صدای مادر توجه نشان می‌دهند، و زمانی که صدای مکالمه سایر افراد را می‌شوند از حرکت دست می‌کشند. به نظر می‌رسد که نوزادان صداهای نازک‌تر (صدای مادر) را نسبت به صداهای بم‌تر (صدای مردانه) ترجیح می‌دهند. کودکان همینطور تلاش می‌کنند صداهای بلند را پس از چندین بار شنیدن آن تقلید کنند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که از هر ۱۰۰۰ نوزاد، در ۲ تا ۳ کودک مشکلات ناشنوایی وجود دارد. بدون غربالگری و سنجش شنوایی، ناشنوایی ممکن است تا پس از ۱ سالگی کودک تشخیص داده نشود که این موضوع خطرناک است. زیرا در صورتی که مشکلات شنوایی کودک تا چند سال بعد تشخیص داده نشود، بخش‌های شنوایی مغز او هم تحریک نمی‌شود و این موضوع، تکامل و بلوغ شنوایی، و به دنبال آن گفتار و زبان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. طبیعتاً رشد و تکامل اجتماعی و کیفیت یادگیری کودک نیز پیروی این موضوع تحت تاثیر قرار خواهد گرفت. به همین دلیل به شما توصیه می‌کنیم که سنجش شنوایی در تمام نوزادان تازه متولد شده را پیش از ترک بیمارستان انجام دهید.
حس چشایی در کودکان خردسال:
حس چشایی در ابتدای تکامل جنین شروع به شکل‌گیری می‌کند و کودک با حس چشایی کاملاً تکامل یافته متولد می‌شود. نوزادان مزه‌های شیرین را به شور یا تلخ ترجیح می‌دهند. همچنین تمایل قوی‌ای به شیر مادر نشان می‌دهند. به خصوص اگر به نوزادی که از شیر مادر تغذیه می‌کرده است شیر خشک دهید، کودک متوجه تفاوت بین این دو می‌شود و شیر مادر را ترجیح می‌دهد.
حس بویایی در کودکان خردسال:
بخش بویایی مغز از ابتدای رشد جنین تشکیل می‌شود و کودک با حس بویایی کاملاً تکامل یافته به دنیا می‌آید. تحقیقات نشان می‌دهد که نوزادان دارای حس بویایی بسیار قوی هستند. در همان چند روز اول کودک تمایل زیادی به بوی مادر و شیر مادر از خود نشان می‌دهد و می‌تواند بوی مادر خود را به خوبی تشخیص دهد.
حس لامسه در کودکان خردسال:
در آخرین ماه‌های بارداری، جنین با دست و پاهای جمع شده در رحم مادر قرار داشته است. پس از تولد، کودک ناگهان به دنیای بیرون که روشن و سرد است وارد می‌شود و می‌تواند دست و پاهای خود را آزادانه حرکت دهد. این آزادی ناگهانی ممکن است نوزاد را آشفته و بی قرار کند.
برانگیختن حس لامسه کودک از طریق قرار دادن دست بر روی شکم او یا در آغوش گرفتن و نزدیک نگه داشتن کودک به خود می‌تواند احساس امنیت بیش‌تری به او بدهد. قنداق کردن (محکم در پتو پیچیدن) تکنیک دیگری برای نوزادانی است که نیاز به این دارند که احساس در بر گرفته شدن و امنیت بکنند. بعضی از مادران مشاهده می‌کنند که نوزاد آنها زمانی که در ننو یا قنداق است احساس راحتی بیش‌تری دارد. همچنین در آغوش گرفتن نوزاد در هنگام شیر خوردن نیز اهمیت خاصی در حس آرامش او دارد.
حواس پنجگانه کودک چگونه تکامل پیدا می‌کنند؟
حواس پنجگانه نقش مهمی را در یادگیری کودک و درک او نسبت به دنیای اطراف ایفا می‌کنند. اما آیا تاثیری در رشد فیزیکی کودک هم دارند؟
پس از گذشت چند هفته از تولد و زمانی که کودک یاد می‌گیرد چطور از ترکیب حواس خود برای درک محیط استفاده کند، اعصاب کودک شروع به رشد و تکامل می‌کنند و افراد، اشیاء و اتفاقات برای او دارای معنی و مفهوم می‌شوند.
کودک با لمس و در دهان گذاشتن اشیاء، اطلاعات بیش‌تری در مورد شکل و جنس اشیاء به دست می‌آورد. همچنین بینایی او به مرور رشد می‌کند و به دنبال آن کودک می‌آموزد که چطور بین حرکات و حس بینایی خود هماهنگی ایجاد کند. در چهار تا پنج ماهگی، کودک قادر خواهد بود مفهوم فاصله را درک کند و اشیاء را از جایی بردارد. بنابراین هر چه حواس کودک بیش‌تر تکامل پیدا کنند، اعصاب کودک نیز قوی‌تر می‌شود و بهتر می‌تواند بین حواس خود هماهنگی ایجاد کند.
حواس پنجگانه در یادگیری کودک چه نقشی دارند؟
کودکان با استفاده از حواس پنجگانه خود، اشیا و به طور کلی محیط پیرامون را درک می‌کنند. احتمالا دیده‌اید که کودکان خردسال برای شناخت بیش‌تر، اشیا را لمس می‌کنند و آنها را در دهان خود می‌گذارند تا با حس چشایی خود آن را بهتر درک کنند.
کودک به مرور زمان، سعی می‌کند بین حواس پنجگانه خود و اشیا ارتباط برقرار کند. برای مثال، با فشردن اسباب بازی، صدای موسیقی آن را بشنود. از تولد کودک تا چهار سالگی که تمرکز کودک بر روی درک محیط از طریق حواس و ارتباط بین آنها می‌باشد، یادگیری بیش‌ترین سرعت خود را دارد. بنابراین مهم است که از ۷ ماهگی کودک شروع به درگیر کردن حواس پنجگانه جهت یادگیری کودک خود کنیم.
حواس پنجگانه در مهارت‌های ارتباط کودک چه نقشی دارند؟
حواس پنجگانه، نقشی اساسی را در برقراری ارتباط کودک با سایر افراد ایفا می‌کنند. برای مثال، کودک با استفاده از حواس شنوایی، صدای مادر، پدر و سایر افراد خانواده را تشخیص می‌دهد و با دست و پا زدن یا نگاه کردن به شخص صاحب صدا به آن واکنش نشان می‌دهد. حتی ممکن است کودک تا سه ماهگی با شنیدن صدا سعی کند با شما ارتباط برقرار کند و سعی کند پاسخ شما را بدهد.
همینطور کودک به مرور یاد می‌گیرد که حس بینایی را با شنوایی ترکیب کند و بین تن صدا و حالت چهره تناسب برقرار کند و با استفاده از حس لامسه می‌تواند متوجه مفاهیمی مثل سرد، زبر و … شود تا دایره واژگان خود را گسترش دهد.
چه عواملی بر رشد حواس پنجگانه کودک موثرند؟
در فرآیند یادگیری، مغز کودک اطلاعات جمع‌آوری شده از طریق حواس پنجگانه را با تجربیات قبلی خود مقایسه می‌کند و به این ترتیب درک او از دنیا شکل می‌گیرد. طبیعی است که هر چه کودک تجربیات بیش‌تری داشته باشد، درک بهتری از محیط نیز خوهد داشت.
بنابراین هرچه حواس پنجگانه بیش‌تر مورد استفاده کودک قرار گیرند، بیش‌تر هم تکامل می‌یابند. به همین دلیل بهتر است کودک مدام با بازی یا آموزش‌های مخصوص به سن او از حواس پنجگانه خود استفاده کند تا بتواند همه حواس خود را با یکدیگر ترکیب کند و از آن برای درک بهتر محیط استفاده کند.
چگونه با استفاده از حواس پنجگانه به کودک خود آموزش دهیم؟
زمانی که می‌خواهید چیزی را به کودک خردسال خود آموزش دهید، بهتر است ابتدا به گفتن آن بسنده نکنید و همراه با آن، حواس پنجگانه او را درگیر آموزش کنید تا درک بهتری از موضوع پیدا کند. زیرا فرآیند درک کودک با تحریک حواس او انجام می‌شود. بنابراین بهتر است ابتدا به کودک موضوعی را به صورت ساده بگوییم، سپس در صورت امکان اجازه دهیم کودک به اشیا مختلف دست بزند یا واکنش شما را در تماس با اشیا مشاهده کند و به کودک خود آموزش دهیم تا پس از لمس یا درک چیزی، حس خود را از آن توصیف کند. (مثلا سرد است، گرم است و …)
این کار به کودک کمک می‌کند تا احساسات خود را با شما در میان بگذارد و بتواند به حواس خود واکنش مناسب نشان دهد، همچنین کمک می‌کند کودک با یادگیری استفاده از کلمات، درک عمیق‌تری از حواس پنجگانه خود پیدا کند.
بازی‌هایی که می‌توانید برای آموزش به کودک خود انجام دهید عبارتند از:
- از کودک خود بخواهید به صدا یا موسیقی خاصی گوش دهد و با شنیدن صداهای مختلف، حدس بزند چه چیزی آن صدا را ایجاد می‌کند.
- از کودک بخواهید اشیاء و تصاویر مشابه را ببیند و تفاوت‌های کوچک بین دو شیء را نام ببرد.
- کودک بدون نگاه کردن، فقط از روی بوی میوه‌ها یا اشیاء مختلف دیگر، آن شیء را حدس بزند.
- از روی بافت شیء، حدس بزند چه چیزی را لمس کرده است.
- کودک بدون نگاه کردن، فقط با چشیدن چیزی حدس بزند چه خورده است.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
با این که همه کودکان با سرعت مخصوص به خودشان رشد می‌کنند، اما حواس پنجگانه در رشد و یادگیری کودک شما بسیار موثر هستند و تکامل آن، در آینده زندگی او را تحت تاثیر قرار خواهد داد. بنابراین اگر حس می‌کنید کارکرد حواس کودک شما متناسب با سن او نیست یا حواس او به درستی تکامل پیدا نکرده است یا دارای تاخیر در رشد است، بهتر است به پزشک مراجعه کنید و از او مشورت بگیرید.
سخن آخر
بهتر است والدین با درگیر کردن حواس پنجگانه کودک خود، آموزش و رشد آنها را جلو ببرند. درگیر شدن حواس کودک در فرآیند آموزش بسیار موثر است. بنابراین زمانی که می‌خواهید چیزی را به کودک خود بیاموزید، علاوه بر این که به صورت کلامی به او توضیح می‌دهید، بهتر است آن را به صورت عملی به وی نشان دهید و حواس دیگر کودک را نیز در این فرآیند درگیر کنید.
با این کار کودک شما به آموزش علاقه‌مند می‌شوند و پروسه رشد و آموزش کودک به صورت صحیح پیش می‌رود.