مراحل رشد پیاژه شامل مرحله ریتم حسی-حرکتی، مرحله پیش عملیاتی، مرحله عملیات عینی و دوره عملیاتی صوری است. با این که انتقاداتی از نظریه رشد پاژه وجود دارد، اما با این حال دانستن آن ممکن است به شناخت رشد کودک کمک کند.
ژان پیاژه روانشناس رشدی سوئیسی بود که در اوایل قرن بیستم به مطالعه کودکان پرداخت. نظریه رشد فکری یا شناختی او که در سال ۱۹۳۶ منتشر شد، امروزه هنوز در برخی از شاخه‌های آموزش و پرورش و روانشناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد. نظریه پیاژه بر رشد کودکان، از بدو تولد تا نوجوانی تمرکز دارد و مراحل مختلف رشد از جمله موارد زیر را مشخص می‌کند:
- زبان
- اخلاق
- حافظه
- استدلال
پیاژه هنگام مطرح کردن نظریه خود چندین فرض را در مورد کودکان مطرح کرد:
- کودکان دانش خود را بر پایه تجربیات خود می‌سازند.
- کودکان به تنهایی و بدون تأثیر از بزرگسالان یا کودکان بزرگ‌تر چیزهایی را یاد می‌گیرند.
- کودکان ذاتاً انگیزه یادگیری دارند. آن‌ها نیازی به پاداش به عنوان انگیزه ندارند.
در کل چهار مرحله در نظریه رشد و تکامل پیاژه وجود دارد:
- مرحله ریتم حسی حرکتی
- مرحله پیش عملیاتی
- مرحله عملیات عینی
- مرحله عملیاتی صوری
این مراحل طیفی از سنین کودک، از بدو تولد تا ۲ سالگی کودک تا بزرگسالی او را در بر می‌گیرند.
چهار مرحله رشد پیاژه
مراحل رشد پیاژه به سن کودک مرتبط هستند و با ویژگی‌های مهم فرآیند فکری مشخص می‌شوند. این مراحل همچنین شامل اهدافی هستند که کودک باید در طی پیشرفت در یک مرحله مشخص رشد به آن‌ها دست پیدا کند.
| مرحله | سن | ویژگی‌ها | هدف |
| ریتم حسی حرکتی | بدو تولد تا ۱۸-۲۴ ماهگی | فعالیت حرکتی بدون استفاده از نمادها همه چیزهای آموخته شده بر اساس تجربه یا آزمون و خطا است. | درک ماندگاری شی |
| پیش عملیاتی | ۲ تا ۷ سالگی | رشد زبان، حافظه و تخیل. هوش هم خود محور و هم شهودی است. | افکار نمادین |
| عملیات عینی | ۷ تا ۱۱ سالگی | دستکاری منطقی و هدفمندتر نمادها. کم‌تر خودمحور و آگاه تر از دنیای بیرون و رویدادها. | فکر عملیاتی |
| عملیاتی صوری | نوجوانی تا بزرگسالی | استفاده از نمادها برای ارتباط با مفاهیم انتزاعی. قادر به فرضیه سازی و درک مفاهیم و روابط انتزاعی است. | مفاهیم انتزاعی |
رشد حسی حرکتی
مرحله رشد حسی حرکتی کودکان از بدو تولد تا سنین ۱۸ تا ۲۴ ماهگی را پوشش می‌دهد. ویژگی‌ها این مرحله شامل فعالیت حرکتی بدون استفاده از نمادها می‌باشد. همه چیزهای آموخته شده بر اساس تجربیات یا آزمون و خطا توسط کودک است.
هدف اصلی در این مرحله دستیابی کودک به مفهوم درک ماندگاری شی است. ماندگاری شی به دانستن این موضوع گفته می‌شود که یک شی، حتی اگر نتوانید آن را ببینید یا پنهان باشد، هنوز وجود دارد.
پیش عملیاتی
مرحله پیش عملیاتی را می‌توان در کودکان ۲ تا ۷ ساله مشاهده کرد. حافظه و تخیل در این سنین در حال رشد هستند. کودکان در این سن خود محور هستند؛ به این معنی که آن‌ها در فکر کردن خارج از دیدگاه خود مشکل دارند.
دستاورد اصلی این مرحله این است که کودک بتواند با زبان به اشیا معنا بچسباند و به طور نمادین به چیزها فکر کند. تفکر نمادین نوعی تفکر است که در آن از یک کلمه یا شی برای نشان دادن چیزی غیر از خودش استفاده می‌شود.
عملیات عینی
کودکان در مرحله عملیات عینی بسیار کم‌تر خود محور و به خود متکی هستند. این مرحله بین ۷ تا ۱۱ سالگی قرار می‌گیرد و با استفاده منطقی و واضح‌تر نمادها مشخص می‌شود.
هدف اصلی در این مرحله این است که کودک شروع به کار کردن در درون فکر خود کند. این تفکر عملیاتی نامیده می‌شود و به کودک امکان این را می‌دهد تا مشکلات را بدون این که قبلاً با آن‌ها برخورد و مواجه شدن فیزیکی داشته باشد، در دنیای واقعی حل کند.
عملیاتی صوری
کودکان ۱۱ ساله و بزرگ‌تر وارد مرحله عملیاتی صوری پیاژه می‌شوند. نقطه عطف این دوره استفاده از نمادها برای درک مفاهیم انتزاعی است. نه تنها این، بلکه کودکان بزرگ‌تر و بزرگسالان نیز می‌توانند در مورد متغیرهای متعدد فکر کنند و بر اساس دانش قبلی فرضیه هایی را ارائه دهند.
پیاژه معتقد بود که افراد در هر سنی رشد فکری دارند. اما او همچنین معتقد بود که زمانی که یک فرد به مرحله عملیاتی صوری می‌رسد، بیش‌تر در مورد ایجاد دانش است نه تغییر نحوه کسب دانش یا درک آن.
طرحواره، مقدمه درون سازی، انطباق و تعادل جویی
اصطلاحات مختلفی وجود دارند که پیاژه آن‌ها را در نظریه خود برای توضیح رشد شناختی و چگونگی دستیابی به آن در مراحل مختلف رشد کودک استفاده می‌کند.
طرحواره اصطلاحی است که او برای نشان دادن آجرهای سازنده دانش به کار برده است. شما ممکن است طرحواره را به عنوان بخش‌های مختلف در داخل مغز کودک تصور کنید. هر یک از این بخش‌ها به کودک اطلاع می‌دهند که چگونه به اطلاعات یا موقعیت جدید واکنش نشان دهد.
به عنوان مثال، شخصی را در حال بازدید از فروشگاه مواد غذایی برای خرید شیر تصور کنید. در این اتفاق، طرحواره یک الگوی رفتاری ذخیره شده ذهنی است که می‌تواند در این موقعیت انجام شود. شخص به یاد می‌آورد که چگونه از مسیرهای فروشگاه عبور کند، شیر را پیدا کند، نوع شیر مد نظر خود را انتخاب کند و سپس در صندوق هزینه آن را پرداخت کند. هر زمان که فرد وظیفه خرید شیر را بر عهده داشته باشد، این «اسکریپت» یا طرحواره خاص از حافظه او، مراحل خرید شیر را به او یادآوری می‌کنند.
سایر اصطلاحات مهم
- مقدمه درون سازی به استفاده از طرحواره موجود در ذهن کودک و به کار بردن آن در موقعیت یا روی شیء جدید گفته می‌شود.
- زمانی که طرحواره موجود در یک موقعیت خاص کار نمی‌کند و جواب نمی‌دهد، به تغییر رویکرد آن انطباق گفته می‌شود.
- تعادل جویی به نیروی محرکه‌ای گفته می‌شود که رشد کلی را پیش می‌برد. پیاژه اعتقاد نداشت که رشد و تکامل به طور پیوسته پیشرفت می‌کند. بلکه اعتقاد داشت که رشد کودک بر اساس تجربیات او در سرعت‌های متفاوتی حرکت می‌کند.
مراقبان کودک چگونه می‌توانند از طرحواره ها استفاده کنند؟
والدین و معلمان می‌توانند به ایجاد شدن طرحواره‌های مختلف برای بهتر شدن یادگیری و رشد کودک در تمام مراحل کمک کنند. این کار را می‌توان با قرار دادن کودک در معرض دنیای بیرون و تجربه چیزهای جدید توسط کودک انجام داد.
قرار گرفتن در معرض انواع مختلف از تجربیات و یادگیری از طریق انجام دادن کارهای مختلف از سنین کودکی می‌تواند به ایجاد شدن طرحواره در تفکر درونی کودک کمک کند. سپس با بزرگ‌تر شدن کودک، این تمرین به شکل گسترش تجربیات و به کار بردن این تجربیات در موقعیت‌های جدید، (حتی موقعیت‌های فرضی) تغییر پیدا می‌کند.
چگونه مراحل پیاژه را در یادگیری و رشد کودک استفاده کنیم؟
دقیقاً چگونه می‌توان مراحل پیاژه را در آموزش کودک به کار برد؟ مراحل پیاژه در اصل، مربوط به شناخت مرحله‌ای است که کودک در حال حاضر در آن قرار دارد و توجه به آن سطح رشد است.
معلمان و والدین می‌توانند با ارائه تجربیات یا روش‌های مختلف به کودک برای کشف و آزمایش در محیط کمک کنند. از طریق این تجربیات است که کودکان می‌توانند به شکل عملی بتوانند مفاهیم مختلف را درک کنند.
برای کودکان خردسالی که وارد سنین پیش دبستانی و مهدکودک می‌شوند، نظریه پیاژه بیش‌تر با برنامه‌های آموزشی مبتنی بر بازی یا محیط هایی که در آن به کودکان فرصت برای آزمون و خطا و تعامل با دنیای واقعی داده می‌شود، همسو می‌باشد. نظریه پیاژه را می‌توان در هر برنامه آموزشی جای داد. نمونه‌هایی از به کار بردن نظریه پیاژه در آموزش کودک شامل موارد زیر می‌باشد:
- ایجاد فرصت برای آزمون و خطا توسط کودک: بر فرآیند یادگیری کودک تمرکز کنید تا نتیجه نهایی.
- مهیا کردن ابزار کمک بصری و سایر وسایل مانند مدل برای کودکان جهت نشان دادن ایده‌ها و مفاهیم مختلف.
- استفاده از نمونه‌های واقعی برای نشان دادن ایده‌های پیچیده مانند مسائل و اصطلاحات در ریاضی.
- فرصت دادن جهت طبقه بندی یا گروه بندی اطلاعات: عناوین اصلی مطالب و فهرست موضوعات نمونه خوبی برای این کار هستند و به کودک اجازه می‌دهند تا بر اساس دانش قبلی خود، ایده‌های جدیدی درست کنند.
- مطرح کردن مسائلی که نیاز به تفکر تحلیلی یا منطقی دارد با کودک: بازی‌های فکری می‌توانند به عنوان یک ابزار در این مورد استفاده شوند.
همچنین می‌توانید با توجه به روش یادگیری خاص کودک خود، در تمام مراحل رشد به او کمک کنید:
تمرین برای رشد حسی حرکتی کودک
- از اشیاء واقعی در فعالیت‌ها و بازی کودک استفاده کنید.
- بازی را به حواس پنجگانه مرتبط کنید.
- برنامه‌های روزانه و روتین را برای کودکان کوچک اجرا کنید. این برنامه‌ها قابل پیش بینی هستند و ممکن است در رشد مهارت‌های ارتباطی بسیار مفید باشند.
تمرین برای رشد پیش عملیاتی کودک
کودکان با انجام دادن کارها و تجربه کردن به بهترین شکل یاد می‌گیرند. به کودک اجازه دهید تا به طور فعال با مسائل مختلف در محیط خود از جمله کتاب‌ها، افراد، بازی‌ها و اشیاء تعامل داشته باشند.
با این که کودکان درگیر کارهای روزمره هستند، سوال بپرسید و به آن‌ها اجازه دهید تا ایده‌های خود را مطرح کنند.
به نکات جدید اشاره کنید و کودکان را تشویق کنید تا در مورد آن چیزها از شما سوال کنند.
عملیات عینی
- درست کردن جدول زمانی، ماکت سه بعدی، آزمایش‌های علمی و روش‌های دیگر برای استفاده از مفاهیم انتزاعی.
- از بازی‌های فکری و معما برای تقویت تفکر تحلیلی استفاده کنید.
- روی سوالات باز تمرکز کنید.
عملیاتی صوری
- توضیحات مرحله به مرحله را با معنی آن به فرد توضیح دهید و از نمودارها و سایر وسایل کمک بصری استفاده کنید.
- موقعیت‌های فرضی را بررسی کنید. ممکن است این اتفاقات را با رویدادهای جاری یا مسائل اجتماعی مرتبط کنید.
- تا حد امکان مفاهیم را گسترش دهید. به عنوان مثال، اگر در مورد جنگ داخلی صحبت می‌کنید، در مورد موضوعات دیگری که از آن زمان کشور را تقسیم کرده است صحبت کنید.
معایب نظریه پیاژه
انتقاداتی از مراحل رشد پیاژه وجود دارد. به طور خاص، محققان در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ استدلال کردند که ممکن است پیاژه با استفاده از اصطلاحات گیج کننده و به ویژه کارهای دشوار در مشاهدات خود، توانایی‌های کودکان را دست کم گرفته باشد. در پژوهش‌های علمی دیگر، مشاهده شده که کودکان در یادگیری با ارائه اطلاعات در مورد برخی مفاهیم یا مهارت‌ها به روش ساده‌تر، موفق تر بوده‌اند.
تئوری پیاژه همچنین انتظار دارد که کودک در یک مرحله خاص رشد حتما در آن مرحله قرار گیرد و بتواند همه وظایفی را که به او داده می‌شود، انجام دهد. اما مشکل این است که محققان دیگر کشف کردند که توانایی‌های بسیاری همراه با وظایف شناختی وجود دارد. به عبارت دیگر، برخی از کودکان ممکن است در یک زمینه بر دیگری برتری داشته باشند یا با مشکل مواجه شوند.
نظریه پیاژه همچنین توضیح می‌دهد که تلاش برای آموزش مفاهیم پیشرفته به کودکان ناموفق خواهد بود. با این حال در برخی موارد، کودکان ممکن است بتوانند ایده‌های پیشرفته را حتی با آموزش مختصر بیاموزند. کودکان به احتمال زیاد، در عمل نسبت به مراحل پیاژه سازگارتر و توانمندتر هستند.
در آخر، پیاژه برای مطرح کردن نظریه خود به بررسی کودکان سفیدپوست طبقه متوسط از کشورهای توسعه یافته پرداخته است. در نتیجه، یافته‌های او ممکن است صرفا مرتبط به این گروه از کودکان باشد و ممکن است برای سایر گروه‌ها یا مکان‌های جغرافیایی دیگر انجام پذیر نباشد.
مقایسه نظریه پیاژه با ویگوتسکی
لو ویگوتسکی نظریه خود را در مورد رشد کودک هم زمان با پیاژه ارائه داد. ویگوتسکی نیز مانند پیاژه معتقد بود که کودکان مرحله به مرحله رشد می‌کنند.
برخلاف پیاژه، ویگوتسکی معتقد بود که یادگیری و رشد کودک با تعاملات اجتماعی و فرهنگ گره خورده است. پیاژه معتقد بود که کودکان از طریق انجام دادن و تجربه کردن کارها چیزهای جدید یاد می‌گیرند؛ اما ویگوتسکی معتقد بود که کودکان از طریق نشان داده شدن چیزها به خود یادگیری دارند.
مقایسه نظریه پیاژه با مونته سوری
ماریا مونته سوری ایده‌هایی از جمله این که کودکان چگونه در مراحل حرکت می‌کنند را با پیاژه در میان گذاشت. نظریات آن‌ها تا زمانی که کودکان به سن ۳ سالگی برسند مشابه است.
کلاس‌های پیاژه بیش‌تر توسط معلمان و با تمرکز بر برنامه عادی آموزش پیش می‌روند و برگزار می‌شوند؛ اگرچه انعطاف پذیری و فرصتی برای فعالیت‌های تحت کنترل خود کودک وجود دارد.
سخن آخر
نظریه ژان پیاژه به افراد کمک کرده است تا درک کنند که چگونه دانش و یادگیری در مراحل مختلف کودکی، از بدو تولد شروع می‌شود. فلسفه او هنوز در کلاس‌های پیش از مهدکودک تا کلاس دوازدهم دبستان استفاده می‌شود. درک مراحل مختلف رشد شناختی کودک می‌تواند به شما در درک بهتر کودک خود و کمک به رشد یادگیری او کمک کند.