عوامل مهمی که بر رشد کودک تأثیر می‌گذارد؟

عوامل دخیل در رشد عمومی کودک

یکی از دغدغه‌های مهم والدین مقوله رشد در کودکان است. همه والدین درصدد هستند تا کودکان‌شان رشد فیزیکی و ذهنی مناسبی داسته باشند. کمبود برخی ویتامین‌ها و مواد معدنی می‌تواند رشد کلی کودک را مختل کند در عین حال گاهی زیاده‌روی در مصرف برخی مواد خوراکی نیز عواقب جبران‌ناپذیری خواهد داشت و سلامت کودک را تهدید خواهد کرد. علاوه بر تغذیه مناسب، خواب کافی و شرایط روحی نیز بر رشد کودک تأثیر می‌گذارند. در این مقاله قصد داریم تا مسئله رشد در کودکان را مورد بررسی قرار دهیم. با تیم پینو بی‌بی همراه باشید تا نکات مربوط به رشد کودک را در یک نگاه اجمالی با هم بررسی نماییم.

عوامل مهمی که بر رشد کودک تأثیر می‌گذارد؟

رشد در اصلاح عام آن یعنی بالندگی. رشد از دو منظر قابل بررسی است. علم روانشناختی و علم فیزیولوژیک که این دو، نگاه متفاوتی به مقوله رشد دارند. در عین حال رشد روانی و جسمی افراد یک تندیگی وهم‌افزایی با هم دارند. در ضرب‌المثل معروف ما ایرانی‌ها این مفهوم رشد روانی و جسمی به خوبی نمود پیدا می‌کند: «عقل سالم در بدن سالم است». هر دو نوع رشد علل و معلول هم هستند.

در کل رشد در دو بعد حرکتی و ذهنی خلاصه می‌شود. برای درک بهتر این موضوع یک مثال ساده می‌زنیم: افرادی که دچار کمبود ویتامین D هستند را در نظر بگیرید، نقصان این ویتامین باعث افسردگی می‌شود. پس می‌توان نتیجه گرفت بدن ناسالم روح را ناسالم می‌کند. از طرفی فرد افسرده درست فکر نمی‌کند و تصمیم نمی‌گیرد، انگیزه‌ای ندارد؛ سبک زندگی درستی ندارد، پس تغذیه مناسبی ندارد و ممکن است دچار انواع بیماری‌ها مثل MS و حتی ریزش موهای سر شود در نتیجه این فرد ممکن است اعتماد به نفس خود را از دست بدهد؛ لذا این مسئله کار و زندگی شخصی‌اش را تحت الشعاع قرار می‌دهد. بنابراین رشد روانی و جسمی در کنار هم یک فرد را به تعالی می‌رساند.

رشد تحت‌تأثیر دو فاکتور محیط و ژنتیک است. گرچه اثرات هر دو فاکتور از هم مستثنی نیستند و خود ژنتیک هم می‌تواند متأثر از محیط باشد اما آنچه که ما به عنوان اثرات محیطی و ژنتیکی تقسیم‌بندی می‌کنیم بیشتر بر اساس عوامل درونی و بیرونی می‌باشد. برای مثال این که کودک در شهر رشد و نمو کند یا در روستا یک اثر محیطی می‌باشد. اما این فاکتور رشد صرفاً در قالب اثرات بیرونی بررسی می‌شود زیرا خود محیط هم دارای متغیرهای گوناگونی است که این متغیرها بر سلامت روان و جسم کودک و والدین او اثرگذار هستند.

در مثال بالا کودک شهری شاید از امکانات بهداشتی و درمانی بیشتری برخوردار باشد اما به همان نسبت تنش‌های محیطی بیشتری را نیز متحمل می‌شود مانند: هوایی آلوده، ازدحام شهر، آلودگی صوتی، خانه‌ کوچک و غیره. لذا تعیین این که متغیرهای محیطی و ژنتیکی تا چه حد از هم قابل تفکیک باشند دشوار است و این که بتوان مشخص نمود که کدام فاکتور را تحت کنترل در آوردیم تا کودک رشد بهتری داشته باشد بسیار سخت است اما می‌توان تلاش کرد تا یک میانه‌ مطلوب برای هر متغیر تعریف نمود و بر اساس آن برنامه هدفمند را برای رشد روانی و جسمی کودک ایجاد نمود.

برای نیل به این هدف ابتدا باید متغیرها را شناسایی کرد. سپس تعیین نمود کدام متغیر در چه حدی رعایت یا کنترل شود کودک ما به رشد مناسبی خواهد رسید.

فاکتورهای موثر بر رشد کلی کودک

خواب کافی

خواب به عنوان یک سوپاپ اطمینان عمل می‌کنند؛ فرد طی خواب شبانه فشارها و ناراحتی‌های روحی و جسمی خود را التیام می‌دهد و بدن طی خواب ریکاوری می‌شود. خواب متابولیسم بدن را تنظیم می‌کند درست مانند یک ماشین که بعد از کار مداوم به یک بازیابی نیاز دارد. بسیاری از فعالیت‌های ترمیمی بدن زمانی به وقوع می‌پیوندد که فرد در حالت خواب است. نسوج و بافت‌های آسیب‌دیده بدن به هنگام خواب و استراحت ترمیم می‌شوند.

تحقیقات نشان داده است کودکانی که در طول شبانه روز خواب کافی ندارند رشد جسمی کمتری دارند و نیز در طی روز پرخاشگر هستند و تمرکز کمتری نسبت به سایرین دارند. فاکتور خواب تحت‌تأثیر متغیرهای محیط و ژنتیک است. غده صنوبری (پینه‌آل) بر خواب اثر دارد. امواج مخرب در زندگی مدرن مثل امواج وای فای، ماکروویو و … هر کدام با اثر بر میزان بار الکتریکی موجود در بدن و محیط اطراف باعث اختلال در عملکرد بدن به خصوص غدد می‌شوند. از جمله بر فعالیت غده صنوبری اثر نامطلوبی دارند لذا توصیه می‌شود حداقل در طی خواب شبانه دستگاه‌های مانند مودم، ماکروویو و سایر دستگاه‌های مغناطیسی خاموش شوند تا بر کیفیت خواب کودک اثر نامطلوب نداشته باشند. کودکان بسته به سن و نوع فعالیت بدنی نیازهای متفاوتی دارند اما به طور معمول هر فرد در طول شبانه روز حداقل به ۸ ساعت خواب نیاز دارد. برای این که کودک رشد مطلوبی داشه باشد بهتر است تا برنامه خواب کودک تنظیم شود و مواردی که بر کیفیت خواب کودک مؤثر است به دقت مورد ارزیابی والدین قرار گیرد.

تغذیه مناسب

شاید اولین فاکتوری که در مقوله رشد به ذهن همه ما خطور می‌کند مسئله تغذیه است. قطعاً تغذیه مناسب بیشترین اثر را بر رشد کودک خواهد داشت. داشتن یک برنامه غذایی متنوع و سالم تا حدود زیادی رشد مطلوب کودک را تضمین می‌کند. در تنظیم برنامه غذایی کودک باید به چند نکته توجه داشت:

• اصرار زیاد به خوردن غذا ممکن است اثر معکوسی بر تغذیه کودک داشته باشد و ممکن است او را از خوردن غذا دل‌زده کند.
• در تنظیم برنامه غذایی باید اعتدال را رعایت کرد. مثلاً برخی والدین ممکن است تصور کنند که خوردن گوشت در هر وعده غذایی باعث می‌شود فرزندشان از لحاظ جسمی قوی‌تر باشد اما این تصور کاملاً اشتباه است و همانطور که بدن کودک شما به انواع گوشت قرمز و سفید نیاز دارد به غلات و سبزیجات نیز برای رشد مطلوب نیازمند است.
• برخی کودکان ممکن است نسبت به برخی مواد خوراکی حساسیت داشته باشند باید در تنظیم برنامه غذایی به این نکته توجه کرد و جایگزین مناسبی برای کودک در نظر گرفت. به عنوان مثال برخی کودکان به قند شیر یا همان لاکتوز حساسیت دارند بنابراین والدین می‌توانند از شیرهای بدون لاکتوز در برنامه غذایی کودک بهره ببرند و اگر شیر بدون لاکتوز در دسترس‌شان نیست، می‌توانند با گنجاندن مواد غذایی دیگر مانند سایر لبنیات کلسیم مورد نیاز بدن کودک را فراهم کنند.
• برای بدغذایی و بهانه‌گیری‌های کودک به دنبال راهکار مناسب باشید. برخی والدین وقتی با بهانه‌تراشی‌های کودکان برای خوردن غذای خانگی مواجه می‌شوند سریعاً غذای فست‌فود را جایگزین می‌کنند به گمان این که کودک گرسنه نمی‌ماند و همین قدر کافی است اما این تفکر کاملاً غلط است. این برخورد باعث می‌شود تا کودک به بهانه‌تراشی خود ادامه دهد و حتی برخی مواد غذایی که پیشتر نیز با میل و رغبت تناول می‌کرد را کنار بگذارد و مدام درخواست غذاهای کم‌ارزشی مانند فست‌فودها را داشته باشد. با ترفندهایی کودک خود را به خوردن غذاهای سالم تشویق کنید.
• فراموش نکنید همه ویتامین‌ها، املاح و مواد معدنی برای سلامت و رشد کودک لازم هستند. بر اساس هرم غذایی میزان مورد نیاز هر ماده غذایی در برنامه تغذیه کودک را تعیین کنید.

بهداشت روانی

همانطور که اشاره شد کودک برای رشد جسمی کافی نیاز به رشد و بالندگی روحی نیز دارد. بنابراین لازم است تا والدین علاوه بر بهداشت جسمی به بهداشت روانی کودک خود نیز اهمیت بدهند. پژوهش‌های علمی نشان داده است که کودکانی که زندگی شادی دارند رشد جسمی بیشتری نسبت به کودکان افسرده دارند. همچنین تحقیقات نشان داده است که کودکانی که والدین‌شان با هم روابط خوبی دارند و در خانواده صمیمت و مهربانی حکمفرماست، کمتر از سایر کودکان دچار بیماری‌ها و اختلالات روحی و جسمی می‌شوند.

فعالیت‌های فیزیکی (ورزش)

قطعاً داشتن تغذیه مناسب و خواب کافی بدون انجام فعالیت بدنی از کودک شما یک فرد فربه و چاق خواهد ساخت. همانطور که واقف هستید یکی از عوامل و فاکتورهای مهم رشد داشتن فعالیت بدنی و جسمی مستمر و مناسب است. ورزش، بازی، کارهای هنری همگی بخشی از فعالیت‌های فیزیکی است. ورزش یا فعالیت فیزیکی به رشد ماهیچه و اسکلت بدن کودک کمک می‌کند. در طول مدت ورزش کردن علاوه بر عضلات و اسکلت بدن کودک، غدد درون بدن کودک هم تحت‌تأثیر ورزش قرار می‌گیرد و فعالیت‌ آن‌ها نیز تنطیم می‌شود.

فعالیت‌های روزانه و بازی‌های که کودک در طی روز انجام می‌دهد نیز به رشد کودک کمک می‌کند شاید برای‌تان جالب باشد که بدانید بازی‌های فکری هم به رشد عضلات و اسکلت کودک کمک می‌کند زیرا این بازی‌های به ظاهر سبک باعث رشد و عملکرد بهتر عضلات ریز بدن کودک مثل ماهیچه‌های دست او می‌شود. کودکانی که در طول روز بازی می‌کنند و فعالیت‌های فکری دارند نسبت به همسالان خود سریعتر و بهتر مهارت‌های زندگی را فرا می‌گیرند و در نتیجه در رقابت بین همسالان خود همواره یک گام جلوتر هستند. یکی از فعالیت‌هایی که امروزه کودکان در مهد کودک‌ها آموزش می‌بینند بازی‌های مونتسوری است.

در آموزش‌های مونتسوری علاوه بر آموزش‌های علمی، به فعالیت‌های عملی کودک نیز توجه می‌شود و کودک نه تنها مهارت‌های زندگی را فرا می‌گیرد بلکه مهارت‌های حرکتی کودک نیز رشد می‌کند. ورزش‌های فکری، بازی‌ها و فعالیت‌های هنری همگی بر سلامت و رشد ذهنی و جسمی کودک مؤثر هستند.

فعالیت‌های ذهنی

علاوه بر ورزش جسم باید به ورزش ذهن نیز توجه کرد. کودکان خود را به انجام فعالیت‌ها و بازی‌های فکری تشویق کنید. به آن‌ها اجازه دهید تا در مورد مسائل و مشکلات‌شان با شما بحث و گفتگو کنند. نظر آن‌ها را در مورد مسائل مربوط به خودشان بپرسید به عنوان مثال از آن‌ها سؤال کنید که دوست دارند برای تفریح به پارک و زمین بازی بروند و یا ترجیح می‌دهند که به منزل پدربزرگ و مادربزرگ خود بروند. علت انتخاب‌شان را جویا شوید و از کودک بخواهید در مورد مسائل مختلف استدلال‌های خود را مطرح کند. اگر کودک دچار چالش شد اجازه دهید تا مدتی به آن فکر کند و تا از شما کمک نخواسته وارد عمل نشوید. راهکارهای ساده و منطقی خود را به سرعت در اختیار او قرار ندهید؛ بگذارید در برخی موارد با آزمون و خطا مسیر خود را پیدا کند و تجربه‌اندوزی کند. برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه پرورش قوای ذهنی کودک می‌توانید مقاله «راه‌های تقویت حافظه و بالا بردن ضریب هوشی کودکان» را مطالعه بفرمایید.

چکاپ‌های دوره‌ای

در برخی موارد کودکان ممکن است بیماری‌هایی داشته باشند که بر رشد عمومی آن‌ها تأثیر نامطلوبی داشته باشند. معمولاً کودکان از ابراز و بیان بیماری خود عاجز هستند و گاهی حتی ترس از مراجعه به پزشک باعث می‌شود تا کودک بیماری خود را پنهان کند. معمولاً بیماری در کودکان با بی‌حوصلگی، پرخاشگری و از دست دادن اشتها همراه است، پس لازم است تا والدین نسبت به این علائم در کودکان خود حساس و هوشیار باشند. برخی بیماری‌ها می‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری به رشد کودک وارد کند بنابراین تشخیص به هنگام و معالجه سریع بیماری در کودکان بسیار حائز اهمیت است. بهتر است از همان اوان کودکی، با شعر و قصه ذهن فرزند خود را نسبت به پزشک و مقوله درمان آماده کنید تا در صورت بروز مشکل کودکان‌تان به راحتی با پزشک ارتباط برقرار کند. از پزشک و آمپول به عنوان ابزاری برای ترساندن و تنبیه کودک استفاده نکنید و به کودک بیاموزید که پزشک نیز مانند پدر و مادرش او را دوست دارد. انجام چکاپ‌های دوره‌ای زیر نظر پزشکان متخصص را در برنامه زندگی کودک بگنجانید به خصوص اگر در افراد فامیل و خویشاوندان نزدیک سابقه بروز بیماری‌های خطرناک وجود دارد حتماً سوابق خانوادگی خود را با پزشک در میان بگذارید اما مواظب باشید تا در مراقبت از کودک‌تان افراط نکنید و با پیشگیری‌های و دستورالعمل‌های افراطی زندگی عادی کودک را مختل نکنید. 

هورمون رشد

همه آنچه در مورد رشد کودک گفتیم بر میزان ترشح یک هورمون و عملکرد یک غده درون‌ریز تأثیر دارد که از آن به عنوان غده هیپوفیز و هورمون رشد یا سوماتوتروپ نام می‌برند. عصاره هیپوفیز بر رشد استخوان‌ها مؤثر است. هورمون رشد بر روند استخوان‌سازی تأثیر دارد و موجب رشد می‌شود. تمامی عواملی که در بالا ذکر شد بر میزان ترشح هورمون رشد مؤثر است. در هنگام فعالیت عضلانی سوخت و ساز غذا در سلول‌ها تسریع می‌شود در نتیجه گلوگز (قند) خون کاهش می‌یابد. کاهش گلوکز خون احتمالاً سبب افزایش مقدار ترشح هورمون رشد می‌شود. همچنین مقدار هورمون رشد در هنگامی که کودک به خواب عادی فرو رفته است، افزایش می‌یابد. وضع عاطفی مناسب نیز برای رشد مطلوب لازم است. هر گاه کودک مورد محبت واقع نشود و به حد کافی بازی نکند، حتی اگر کمبود غذا و خواب نداشته باشد باز دچار کاستی‌هایی در رشد خواهد شد. کودکانی که دچار کمبودهای عاطفی هستند، خواب خوبی ندارند. این کم‌خوابی می‌تواند عامل موثری برای کاهش مقدار هورمون رشد باشد. گاهی اختلال در ترشح هورمون رشد خود سبب بروز سندرم‌ها و بیماری‌هایی در فرد می‌شود. کاهش شدید و یا افزایش شدید هورمون رشد سبب رشد غیرعادی می‌شود. کاهش شدید مقدار هورمون رشد در کودکی (قبل از دوران بلوغ) سبب کوتاه قدی شدید یا نانیسم می‌شود. افراد مبتلا به نانیسم دارای هوش طبیعی هستند. اگر قبل از آن که رشد استخوان‌های دراز پایان یابد، به این نقص پی ببریم می‌توانیم با تزریق هورمون رشد (که به طور مصنوعی نیز ساخته می‌شود)، این بیماری را درمان کنیم. در برابر بیماری نانیسم یا کوتولوگی بیماری به نام ژیگانتیسم یا غول‌آسایی وجود دارد. افزایش بیش از حد هورمون رشد در دوران کودکی باعث بلندی قامت فوق‌العاده و غیرعادی می‌شود که از آن به عنوان ژیگانتیسم نام می‌برند. علاوه بر هورمون رشد هورمون تیروکسین نیز در فرایند رشد و نمو مؤثر و دخیل است. هورمون تیروکسین از غده تیروئید ترشح می‌شود و نقش آن افزایش سوخت و ساز عمومی سلول‌های بدن و تشدید رشد و نمو است. اختلال در ترشح هورمون تیروکسین به صورت پرکاری و کم‌کاری غده تیروئید تعریف می‌شود. اگر کم‌کاری تیروئید در دوران جنینی یا کودکی رخ دهد باعث بروز بیماری به نام کرتینیسم می‌شود که در آن رشد مغز مختل می‌شود و علاوه بر اختلال در رشد و نمو عمومی بدن، مغز نیز کوچک باقی می‌ماند.