آیا مرده‌زایی همان سقط جنین است؟
تمام اشتیاق یک بانوی باردار رسیدن به لحظه تولد نوزاد است و مادر تمام رنج‌های دوران حاملگی را به جان می‌خرد تا به لحظه شیرین تولد نوزاد برسد. متاسفانه گاهی به دلایل گوناگون جنین قبل از تولد از بین می‌رود. علت مرگ جنین هر چه که باشد منجر به دو پدیده ناخوشایند سقط جنین و مرده‌زایی خواهد شد. برای اکثر عموم مردم تفاوت خاصی بین سقط جنین و مرده‌زایی نیست اما از لحاظ تخصصی و پزشکی بین آن دو رخداد تفاوت‌هایی وجود دارد که آن‌ها را از هم متمایز می‌کند. در این مقاله به تشریح عوامل مختلف بروز سقط جنین و مرده‌زایی خواهیم پرداخت و تفاوت این دو را ارائه خواهیم کرد.
تفاوت مرده‌زایی با سقط جنین
گر چه سقط جنین و مرده‌زایی هر دو پایانی بر ختم حاملگی است اما پزشکان بر اساس زمان پایان حاملگی؛ نام‌های متفاوتی را برای آن در نظر گرفته‌اند. در اغلب موارد سقط قبل از هفته بیستم حاملگی اتفاق می‌افتد، وزن جنین سقط شده زیر ۵۰۰ گرم است اما مرده‌زایی، بعد از هفته بیستم بارداری اتفاق می‌افتد و وزن جنین بیش از ۵۰۰ گرم است. در این مقاله قصد داریم تا به این موضوع بپردازیم که چه عواملی باعث مرده‌زایی و سقط جنین می‌شود. نشانه‌های این دو فرایند چیست؟ و آیا می‌توان بعد از مرده‌زایی و سقط دوباره حاملگی را تجربه کرد؟
مرده‌زایی چیست؟
مرده‌زایی Stillbirth به مرگ جنین بعد از گذشته هفته بیستم آبستنی گفته می‌شود. گاه برای خروج این جنین مرده به عمل سزارین نیاز است. طبق آمار مرده‌زایی اغلب در انتهایی دوره بارداری رخ می‌دهد.
عوامل اثرگذار بر مرده‌زایی چه هستند؟
تقریباً مرده‌زایی در هر نژاد و قومی، هر سنی، با هر سطح درآمدی ممکن است اتفاق بیفتد و از این رو عوامل متعددی در مرده‌زایی نقش دارند.
- سن بالای مادر (بالاتر از ۳۵ سال)
- چاقی، دیابت و فشار خون بالا
- استفاده زن آبستن از مواد روان گردان، مصرف موادی نظیر الکل و نیکوتین
- عفونت‌های باکتریایی
- ناهنجاری‌های کروموزومی و بیماری‌های مادرزادی
- مصرف داروهای شیمیایی
- دکولمان جفت (کنده و جدا شدن ناگهانی جفت از آندومتر رحم)
- مسمومیت‌های پرتوی و اشعه‌ها
- بریدن آلت زنانه
- حاملگی‌های چند قلویی مانند سه قلو یا چهار قلو
- وضعیت معیشتی و اجتماعی پایین خانواده
- سابقه از دست رفتن حاملگی قبلی
انواع مختلف مرده‌زایی
به طور کلی پژوهشگران مرده‌زایی را به سه دسته تقسیم می‌کنند:
- مرده‌زایی زودهنگام (زودرس): مرگ جنین بین هفته‌های بیستم تا بیست و هفتم آبستنی
- مرده‌زایی دیرهنگام (دیررس): مرگ جنین بین هفته‌های بیست و هشتم تا سی و ششم آبستنی
- مرده‌زایی ترم: بعد از هفته‌های سی و هفتم بارداری یا بیشتر اتفاق می‌افتد.
علائم مرده‌زایی چیست؟
علائم مرده‌زایی تقریباً با علائم سقط جنین شباهت دارد.
- خون‌ریزی
- لکه بینی
- عدم ضربان قلب و تنفس رویان
- عدم تحرک جنین
سقط جنین چیست؟
در لغت سقط Abortion به معنی سقوط و افتادن است. اگر جنین به هر علت قبل از هفته بیستم بارداری از دست برود به آن سقط جنین گفته می‌شود. اما اغلب پزشکان به هر گونه پایان حاملگی در سه ماهه نخست بارداری؛ سقط می‌گویند. حتی برخی پزشکان سقط جنین را برای پایان یافتن بارداری در هر مرحله‌ای از زندگی جنین به کار می‌برند. از منظر تخصصی؛ خاتمه یافتن حیات جنین به واسطه جراحی و یا خروج جنین از رحم قبل از آن که قادر به حیات باشد را سقط می‌گویند.
مرگ جنین به صورت خودخواسته را سقط خود به خودی می‌گویند. در این حالت سقط؛ ممکن است جنین حیات داشته باشد.
عوامل اثرگذار بر سقط جنین چه هستند؟
دو علت مهم و کلی در سقط‌های خود به خودی مشاهده می‌شود؛ یکی مشکلات کروموزومی و دیگری مشکلات جسمی زن آبستن.
- وجود کروموزوم‌های غیرطبیعی: بیش از ۵۰ درصد سقط‌های خود به خودی به خاطر ناهنجاری‌های کروموزومی رخ می‌دهد. منظور از ناهنجاری کروموزومی؛ خطاهای کروموزومی در هنگام تقسیم و رشد جنین در مراحل اولیه تشکیل است و این ناهنجاری به مشکلات وراثتی یا ارثی مرتبط نیست. یعنی جنین کروموزوم‌ها یا ژن‌های سالم را از مادر و پدر خود دریافت کرده است، اما در هنگام تقسیمات سلولی برای کروموزوم‌ها در ساختار یا تعدادشان مشکلاتی رخ داده است.
- مشکلات جسمی مادر: وضعیت سلامت مادر گاه سقط رویان را به دنبال دارد:
- دیابت کنترل نشده
- مشکلات هورمونی
- وجود بیماری‌های عفونی در بانوی باردار
- مشکلات رحم یا دهانه رحم
- بیماری تیروئید
علائم و نشانه‌هایی سقط جنین چیست؟
شناخت علائم سقط جنین به پزشک و زن آبستن کمک می‌کند تا این مورد را از مرده‌زایی جدا کرده و به دنبال شناخت علت آن به درمان آن برای بارداری‌های بعدی بیندیشد. نشانه‌های سقط جنین بستگی به مرحله آبستنی متفاوت است. گاهی سقط آنقدر زود اتفاق می‌افتد که حتی زن از بارداری خود بی‌اطلاع است. نشانه‌های سقط در هفته اول بارداری شبیه به عادت ماهانه زن می‌باشد. برخی از این نشانه‌ها عبارتند از:
- لکه بینی
- خون‌ریزی واژینال
- دل درد شدید و یا گرفتگی شدید در ناحیه شکمی
- خارج شدن بافت و مایعات از واژن
- کمردرد خفیف تا شدید
چنان چه در طول بارداری هر یک از علائم و نشانه‌ها بروز کرد بهتر است زائو به پزشک متخصص رجوع کند. گاهی زن باردار بدون آن که علائمی را مشاهده کند؛ سقط جنین را تجربه کند. در هر صورت پزشک متخصص زنان و زایمان یا ماما آزمایشاتی را جهت اطمینان از سقط جنین انجام می‌دهند.
چه عواملی باعث مرده‌زایی در ایران می‌شود؟
همانطور که گفتیم عوامل مرده‌زایی گوناگون است؛ در ایران نیز در مناطق مختلف عوامل متعددی باعث مرده‌زایی می‌شود. طبق آمار مرده‌زایی در مناطق محروم در ایران نسبت به سایر مناطق درصد بیشتری را به خود اختصاص می‌دهد. شایع‌ترین علل مرده‌زدایی در مناطق محروم عبارتند از: عفونت‌های مادرزادی، فشار خون بالا، پره‌اکلامپسی (مسمومیت بارداری)، دیابت، آسیب‌های فیزیکی زایمانی، خفگی جنین، ناهنجاری‌های کروموزومی و ژنتیکی، اختلال رشد در داخل رحم، لخته شدن خون در رگ‌های خونی، سوء تغذیه مادر بهخصوص در خانواده‌های که سطح درآمد پایینی دارند، مالاریا، سابقه مرده‌زایی از قبل، زایمان‌های مشکل، بیماری‌های کلیوی، تیروئیدی و لوپوس، زایمان چندقلویی، استعمال دخانیات و غیره.
چه عواملی باعث سقط جنین در ایران می‌شود؟
هر کشوری در خصوص سقط جین قوانینی را وضع کرده است و در ایران سقط جنین غیرقانونی است. فقط زمانی سقط جنین مجاز است که سلامت مادر به خطر بیفتد و یا زایمان جنین به تولد نوزادی بیمار یا معلول، عقب افتاده بیانجامد. بنابراین در ایران عوامل سقط جنین در دو دسته سقط جنین قانونی و غیرقانونی تقسیم می‌شود، که به عوامل هر یک جداگانه می‌پردازیم:
- عوامل سقط جنین غیرقانونی: تعدادی از زنان یا خانواده‌هایشان تمایل به توقف حاملگی ناخواسته دارند، در این صورت به طور مخفیانه اقدام به پایان آبستنی می‌کنند. به طور عموم سقط جنین در مکان‌های ناایمن و توسط افراد غیرمتخصص اتفاق می‌افتد که گاه سلامت مادر نیز به خطر می‌افتد. عوامل عمدی سقط جنین در ایران بیشتر جنبه فرهنگی دارد و اکثراً در دختران مجرد و زنانی که در دوران عقد و نامزدی هستند، رخ می‌دهد. دسته دیگر زنانی هستند که چندین فرزند دارند و یا عواملی مانند مسائل اقتصادی، مشارکت بسیار پایین پدر در همکاری با مادر خانواده در تربیت فرزندان، ناسازگاری بین شغل والدین و نبودن زمان برای مراقبت از کودکان، اعتیاد پدر خانواده و احساس ناامنی مادر برای فرزندی که متولد نشده است، تعداد فرزندان زیاد، فرزندآوری خارج از زمان عرف مانند سن بالا مادر و پدر منجر به اقدام برای سقط جنین می‌شود.
- عوامل سقط جنین قانونی: به طور طبیعی احتمال سقط جنین به طور ناخواسته برای تمامی زنان باردار محتمل هست و در هیچ زنی این احتمال صفر نخواهد بود اما برخی عوامل می‌تواند این احتمال را بالا برده و توجه به این عوامل و سعی در کنترل آن‌ها با کمک و مشاوره پزشک متخصص این احتمال را کاهش خواهد داد و احتمال یک زایمان ایمن و سلامت را برای زنان و جنین تا حدودی افزایش داد. باید به این نکته توجه شود که در سقط‌های خود به خودی جنین، سوابق و رفتار هر دو والد مادر و پدر بررسی می‌شود زیرا گاه عواملی که باعث سقط می‌شود مربوط به شرایط زندگی و جسمی پدر می‌باشد. در هر منطقه از ایران با توجه به سبک زندگی و فرهنگ منطقه، سطح درآمد و جایگاه اجتماعی خانواده این موارد مختلف است. برای مثال در مناطقی مانند سیستان و بلوچستان نبود امکانات بهداشتی و آگاهی و بروز بیماری‌های عفونی شایع در منطقه باعث سقط‌های خود به خودی جنین می‌شود و در منطقه‌ای مثل عسلویه عوامل سمی موجود در آب و هوا باعث سقط خود به خودی جنین می‌شود.
- سن بالای مادران (بالای ۴۰ سال) احتمال داشتن جنینی با اختلالات کروموزومی را افزایش می‌دهد. تقریباً احتمال سقط خود به خودی این جنین‌ها بالا است.
- در زنانی که سابقه سقط جنین پشت سر هم را دارند.
- بیماری‌های زمینه‌ای مادر نظیر دیابت کنترل نشده، مشکلات انعقادی خون، بیماری‌های خودایمنی، تخمدان‌های پلی کسیتیک، ناهنجاری‌های رحمی مادرزادی (چسبندگی شدید رحم، دهانه کوتاه یا ضعیف رحم).
- سوابق نقص‌های مادرزادی یا مشکلات ژنتیکی در خانواده پدری یا مادری. لذا هر گونه نقص ژنتیکی را تا چندین نسل قبل مورد بررسی قرار دهید و به پزشک اطلاع بدهید.
- بیماری‌های عفونی مانند سرخک، سرخجه، اوریون، آریتم عفونی (عامل آن پاروویروس است)، ایدز، لیستریوز (مسمومیت غذایی در اثر باکتری لیستریا)، ابتلا زن آبستن به توکسوپلاسموز (سقط جنین در سه ماهه نخست)، سوزاک (عامل آن باکترینایسریا گنوره آ) و سفلیس (ترپونما پالیدوم عامل این بیماری عفونی مقاربتی است).
- از عوامل دیگر می‌توان به مصرف دخانیات و مواد مخدر، نوشیدنی‌های الکلی و مصرف بیش از اندازه نوشیدنی‌های کافئین‌دار اشاره کرد.
- برخی داروها نیز خطر سقط جنین را افزایش می‌دهد لذا زنان آبستن حتماً با پزشک خود در رابطه با داروهایی که مصرف می‌کنند مشورت نمایند. هرگز در طول دوران بارداری سرخود دارویی را بدون مشورت با پزشک مصرف نکنند حتی گیاهان دارویی (برای کسب اطلاعات بیشتر به مقاله گیاهان ممنوعه دوران بارداری رجوع شود). حتی داروهای ضد درد مانند آسپرین، پروفن نیز مصرف نکنید. مصرف هر گونه داروها را چه با نسخه و چه بدون نسخه را با متخصص پزشک زنان و زایمان مطرح نمائید.
- عوامل محیطی نیز بدون آن که شما در جریان باشید سلامت جنین را به خطر می‌اندازند. سمومی مانند سرب، آرسنیک، بَنزن، اتیلن اکساید، اشعه و پرتوهای مضرر، گازهای بیهوشی که این موارد بیشتر در محیط‌های صنعتی و شهرهای بزرگ و آلوده عاملی بر سقط جنین هستند.
- همانطور که گفتیم برخی از مسائل مربوط به مشکلات پدر نیز می‌تواند باعث سقط جنین شود. سن بالای پدر می‌تواند عاملی برای سقط جنین باشد زیرا اسپرم در طی این مدت بیشتر در معرض عوامل آسیب‌رسان بوده است و ممکن است که اسپرم‌های معیوب و بیمار در تشکیل جنین نقش داشته باشد که همین نقص باعث سقط جنین می‌شود. همچنین مقاربت با مردانی که بیشتر در تماس با سرب یا جیوه و حشره‌کش‌ها هستند و یا در مراکز صنعتی و معادن خاصی مشغول به کار هستند احتمال سقط رویان را بالا می‌برند.
- چاقی و وزن بالا: مطالعات زیادی بر روی زنان آبستن صورت گرفت و تقریباً در اغلب موارد وزن بالا و چاقی از عوامل اصلی بروز مشکل هستند و در مورد سقط جنین نیز این مورد یکی از علل سقط جنین در ایران است، به خصوص در جوامعی که زنان و اجتماع آنان برای ظاهر خود اهمیت نمی‌دهند و در باور غلط آنان زنان چاق با وزن اضافه فرزندان قوی‌تری به دنیا می‌آورند.
- آزمایش‌های غربالگری تشخیصی: گاهی این آزمایشات باعث سقط رویان شده که در این حالت به آن آزمایش غربالگری مهاجمی می‌گویند. گاهی برای آزمایش‌های تشخصیصی دوران جنینی و بررسی برخی مشکالات مثلاً نواقص ژنتیکی و ناهنجاری‌های کروموزومی از مایع آمنیوتیک (آزمایش آمینوسنتز) یا پرزهای جفت نمونهبرداری می‌کنند گاه این عامل باعث سقط جنین به خصوص در سه ماهه اول بارداری می‌شود.
- بارداری زودهنگام؛ چنان چه زنی پس از تولد نوزاد تا قبل از گدشته سه ماهه مجدداً باردار شود احتمال سقط جنین بالا است زیرا هنوز رحم و بدن زن آماده بارداری مجدد نیست. به خصوص اگر زائو در حال شیردهی نیز باشد.