شیر گیاهی به محصولاتی اطلاق می‌شود که به عنوان جایگزین شیر حیوانی مانند شیر گاو، شیر بز، و… در مصارف غذایی استفاده می‌شوند. این محصولات گیاهی بر پایه‌ی مواد غذایی گیاهی تهیه می‌شوند و اغلب به صورت مایع و قابل آشامیدن در دسترس هستند. برخی از انواع شیر گیاهی شامل شیر سویا، شیر بادام، شیر برنج، شیر بادام زمینی، و شیر نارگیل هستند.
شیر گیاهی معمولاً بدون لاکتوز است و برای افرادی که به لاکتوز حساسیت دارند یا از این ماده غذایی می‌پرهیزند، یک جایگزین مناسب است. همچنین، برخی از محصولات گیاهی غنی از پروتئین، کلسیم و ویتامین‌های مختلف هستند.
استفاده یا عدم استفاده از شیر گیاهی مانند شیر سویا برای کودکان، یکی از مسائل مهمی است که برخی از مادران درگیر آن هستند؛ به ویژه مادرانی که فرزندانشان به دلایل مختلفی نمی‌توانند محصولات لبنی را مصرف کنند، مثلاً به دلیل آلرژی یا حساسیت به پروتئین گاوی، امکان مصرف شیرهای حیوانی وجود ندارد.
به طور کلی، شیر گیاهی جایگزینی مغذی برای محصولات لبنی، برای سبد غذایی کودکان، به خصوص به دلیل آلرژی یا به عنوان گزینه ای برای طعم، بسیار مناسب هستند. در حال حاضر، علاوه بر شیر سویا و شیر بادام، شیرهای گیاهی دیگری نیز مانند شیر بادام هندی و حتی شیر جو به نیز به فروش می‌رسند.
با این حال، سؤالی که پیش می‌آید این است که آیا همه شیرهای گیاهی برای کودکان مناسب هستند و چه محدودیت‌هایی برای مصرف شیر گیاهی برای کودکان و نوزادان وجود دارد؟ با ما همراه باشید تا به این سوالات پاسخ دهیم.
بررسی تفاوت‌های شیر گیاهی با شیر مادر و شیر حیوانی
شیر گیاهی، شیر مادر و شیر حیوانی (مانند شیر گاو و شیر بز) دارای تفاوت‌های مهمی هستند. شیر مادر یک محلول کامل از تمام مواد غذایی مورد نیاز نوزاد است و شامل پروتئین، چربی، کربوهیدرات، ویتامین‌ها، مواد معدنی و آب می‌شود. این شیر همچنین حاوی آنتی‌بادی‌ها و عوامل ایمنی مهمی است که سیستم ایمنی نوزاد را تقویت می‌کند.
شیر حیوانی مانند شیر گاو نیز منبعی از مواد غذایی مفید می‌باشد. این شیر حاوی پروتئین، چربی، لاکتوز، ویتامین‌ها و مواد معدنی مختلفی است. همچنین، محتوای چربی و پروتئین در شیر حیوانی بیشتر از شیر مادر است.
شیر گیاهی مانند شیر سویا، شیر بادام و غیره از منابع گیاهی تولید می‌شود. این شیرها بدون لاکتوز و بدون کلسترول هستند و برای نوزادانی که به لاکتوز حساسیت دارند یا از محصولات حیوانی باید پرهیز کنند، جایگزین مناسبی هستند.
شیر گیاهی همچنین غنی از پروتئین گیاهی، فیبر، ویتامین‌ها و مواد معدنی می‌باشد، اما معمولاً مقدار کلسیم و ویتامین B12 در شیر گیاهی کمتر است. برخی شیرهای گیاهی همچنین با افزودن مواد معدنی مانند کلسیم و ویتامین B12 تقویت می‌شوند.
توجه داشته باشید که شیر مادر بهترین منبع تغذیه برای نوزادان است و با توجه به نیازهای خاص نوزاد، نکاتی مانند تقویت سیستم ایمنی و ارتباط اجتماعی مادر و کودک را فراهم می‌کند. در ادامه مقاله درباره جایگزین کردن شیر گیاهی به جای شیر مادر صحبت خواهیم کرد.
مصرف شیر گیاهی و حیوانی از چه سنی مجاز است؟
نوزادان زیر ۶ ماه فقط باید شیر مادر یا شیر خشک مصرف کنند. پس از آنکه شروع به اضافه کردن غذاهای جامد در رژیم غذاییشان کردید، همچنان باید فقط چند جرعه آب بین وعده‌های غذایی خود مصرف کنند و از شیر گاو یا شیر گیاهی مانند سویا استفاده نکنند.
بعد از یک سالگی، شما تنها باید به کودک خود شیر گاو عادی و بدون طعم یا در صورتی که به شیر حساسیت دارد یا رژیم گیاهی دارد، شیر سویا غنی شده و بدون شیرینی بدهید. شیر گاو منبع مهمی از پروتئین، کلسیم، پتاسیم و ویتامین‌های A، D و B12 است.
زمانی که به خواص تغذیه‌ای شیر گیاهی توجه می‌کنیم، باید بدانیم که همه این شیرها به یک اندازه مفید نیستند، به خصوص برای کودکان. این شیرها به طور کامل قادر به جایگزینی شیر مادر یا شیر خشک نیستند و اگر با برنامه غذایی مناسب و کامل استفاده نشوند، کودک شما ممکن است با کمبود مواد مغذی ضروری روبه‌رو شود. بنابراین، توصیه می‌شود تا قبل از یک سالگی، از شیرهای گیاهی به عنوان جایگزینی برای شیر خشک و شیر مادر برای کودکان استفاده نکنید، اما استفاده از آن‌ها در پخت و پز مجاز است.
هنگام خرید شیرهای گیاهی، باید جداول مواد تشکیل‌دهنده و میزان پروتئین، ویتامین، چربی و غیره را مطالعه کنید. هنگام مطالعه این جداول، باید توجه داشته باشید که شیر گیاهی مناسب برای کودک، شیری است که غنی شده با کلسیم و ویتامین D است، همچنین بدون استفاده از مواد نگهدارنده، بدون افزودن شکر و شیرین‌کننده‌ها باشد. همچنین، تلاش کنید تا میزان کالری و پروتئین موجود در شیر گیاهی نزدیک به میزان مواد مشابه در شیر گاو باشد.
شیر گاو در مقایسه با شیر مادر و شیر خشک برای کودکان زیر یکسال ممکن است بسیار مضر باشد. در شیر گاو، مواد مغذی مهمی که برای رشد مغز کودکان لازم است، به طور کافی وجود ندارد، به خصوص آهن که جذب آن در شیر گاو و سایر حیوانات نسبت به شیر مادر بسیار پایین است.
اگرچه شیر گاو در مقایسه با شیر خشک و شیر مادر، میزان پروتئین و مواد معدنی مانند کلسیم و فسفر بیشتری دارد، اما وجود مقادیر بالای این مواد می‌تواند منجر به کم آبی در کودکان شود. علاوه بر این، مصرف زودهنگام شیر می‌تواند منجر به سیری زودرس و کاهش مصرف سایر مواد غذایی شود که باعث کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی در کودک می‌شود.
ژنتیک، عملکرد سیستم گوارش و سن فرزند، عواملی هستند که در رویکرد بدن کودک در برابر شیرهای حیوانی و گیاهی تأثیر می‌گذارند، همچنین کیفیت شیر مصرفی نیز اهمیت دارد. امروزه بیش از ۹۰ درصد دام و طیور از رژیم‌های تغذیه‌ای که شامل ذرت و دانه‌های فراریخته شده، تخم پنبه و سایر مواد سمی و خطرناک هستند، استفاده می‌کنند. متأسفانه ورود این سموم به بدن می‌تواند منجر به اختلال در کارکرد هورمون‌ها و در نتیجه به خطر انداختن سلامتی شود.
بهترین جایگزین‌ها برای شیر مادر
بهتر است که مادران تلاش کنند تا نوزاد را با شیر خود تغذیه کنند. شیر مادر علاوه بر تامین مواد مغذی و ویتامین‌های لازم برای رشد نوزاد، بدن کودک را در برابر انواع بیماری‌ها مقاومت می‌بخشد و هیچ جایگزینی نمی‌تواند تمام این خصوصیات را یک جا به نوزاد منتقل کند. هضم شیر مادر برای نوزاد آسان است و این به دلیل وجود آنزیم‌های مفید در شیر مادر است. با این حال در این بخش به مناسب‌ترین انواع شیر برای کودکان اشاره می‌کنیم.
شیر گاو
برای تامین نیازهای رشد و توسعه کودکان بالای یکسال، می‌توانید از شیر گاو استفاده کنید که به عنوان جایگزینی برای شیر خشک پیشنهاد می‌شود. اما برای نوزادان کوچک‌تر، شیر گاو گزینه مناسبی نیست زیرا سبب مشکلات هضمی می‌شود. شیر گاو دارای غلظت بالایی از پروتئین و مواد معدنی است که ممکن است بر روی نوزادان با سن کم تأثیر گذار باشد و منجر به بیماری‌های شدید در شرایط گرما، تب یا اسهال شود.
به علاوه، شیر گاو فاقد مقادیر مناسبی از آهن، ویتامین C و سایر مواد مغذی مورد نیاز نوزادان است. این می‌تواند باعث کمبود آهن و فقر آهن شود، به همین دلیل در طول سال اول زندگی نوزاد، بهتر است شیر گاو عادی یا کامل را به او ندهید.
با این حال، شیر گاو منبع خوبی از کلسیم، پروتئین و ویتامین‌های A و D است. اگر نگران وزن بیش از حد کودک هستید، می‌توانید بعد از یک سالگی، شیر با چربی ۱% یا ۲% را به کودک خود بدهید تا زمانی که فرزند شما دو ساله شود.
شیر بز
شیر بز به عنوان نزدیک‌ترین جایگزین شیر مادر مطرح است. با این حال، باید با احتیاط شیر بز را برای تغذیه نوزادان استفاده کرد، زیرا فاقد اسید فولیک است و حاوی کمترین مقدار ویتامین B12 است، که هر دو برای رشد و نمو نوزاد ضروری هستند. برای تأمین اسید فولیک، استفاده از مخمرهای غذایی ضروری است و برای جبران کمبود ویتامین B12، نیاز به مواد افزودنی دیگری است.
مادران می‌توانند شیر بز را به عنوان جایگزینی برای نوزادانی که حساسیت نسبت به شیر گاو و شیر خشک تجاری دارند، استفاده کنند. با این حال، آن‌ها اغلب نگران خطرات مرتبط با آن هستند. شیر بز قابل هضم تر از شیر گاو است و کمترین حساسیت را ایجاد می‌کند، اما ممکن است منجر به تحریک روده و کاهش آهن شود.
در صورتی که کودک شما زیر یکسال باشد و حساسیت به شیر خشک حاوی شیر گاو دارد، می‌توانید شیر خشک سویا را امتحان کنید. در صورتی که کودک شما نتواند شیر سویا را هضم کند، بهتر است با پزشک در خصوص تغذیه نوزاد با شیر بز مشورت کنید.
شیر انسان حاوی لاکتوز، ویتامین B12، اسید فولیک، نیاسین و برخی از اسیدهای چرب ضروری بیشتری نسبت به شیر بز است، در حالی که شیر بز حاوی مقدار کمی از مواد مغذی ضروری مانند آهن، فولات و ویتامین‌های C، B و D است.
بنابراین، لازم است ویتامین و مواد معدنی را به شیر بز اضافه کنید. به همین دلیل، مصرف و افزودن ویتامین‌های مایع به رژیم غذایی کودک ضروری است. به طور کلی، همیشه توصیه می‌شود که درباره تغذیه نوزاد با پزشک معالج مشورت کنید تا رژیم غذایی مناسبی برای رشد و توسعه صحیح نوزاد تعیین شود.
شیر بادام
شیر بادام انتخابی محبوب برای تغذیه نوزادان است و طب سنتی آن را به عنوان جایگزینی مناسب برای شیر مادر توصیه می‌کند. همچنین، می‌توانید شیر بادام را برای کودکان بزرگ‌تر به جای شیر گاو استفاده کنید.
در صورتی که کودک شما علائم آلرژی نداشته باشد، می‌توانید آن را به عنوان یک میان‌وعده یا جایگزینی برای شیر مادر به نوزاد خود بدهید. در مقایسه بین شیر گاو و شیر بادام، باید بگوییم که یک فنجان شیر گاو ۸ گرم چربی دارد، در حالی که شیر بادام دارای ۲.۵ گرم چربی است. همچنین، تحقیقات نشان داده است که یک فنجان شیر گاو ۸ گرم پروتئین دارد که نسبت به ۱ گرم پروتئین موجود در یک کاسه شیر بادام بسیار بیشتر است.
در صورتی که می‌خواهید تغذیه نوزاد خود را با شیر بادام تکمیل کنید، باید به نکات زیر توجه کنید:
- نوزادانی که با شیر بادام تغذیه می‌شوند، مقداری متفاوت از پروتئین و چربی مصرف می‌کنند.
- شیر باید بدون قند یا با حداقل میزان قند باشد.
شیر نارگیل
شیر نارگیل یکی از انتخاب‌های محبوب والدین برای تغذیه نوزادان است. دلیل جذابیت شیر نارگیل، میزان بالای اسیدهای چرب موجود در آن است که به نام اسید لوریک شناخته می‌شود و در شیر مادر نیز یافت می‌شود.
اسید لوریک باعث آسان هضم بودن شیر مادر می‌شود، سیستم ایمنی را تقویت می‌کند و از عفونت‌های ویروسی، باکتریایی و قارچی محافظت می‌کند. با این حال، شیر نارگیل تمام نیازهای پروتئینی و کلسیمی نوزاد را تامین نمی‌کند؛ بنابراین والدین باید کلسیم مایع و سایر مکمل‌های ویتامینی و معدنی را به آن اضافه کنند. شیر نارگیل در طیف محصولات لبنی قرار نمی‌گیرد و به همین دلیل حساسیت و ناتوانی در تحمل آن در نوزادان مشاهده نمی‌شود.
شیر سویا
شرح مزایا و ضررات شیر سویا برای کودکان به شما کمک می‌کند تا از این منبع غذایی در رژیم غذایی کودکتان بهتر استفاده کنید. باید آگاه باشید که در میان همه شیرهای گیاهی، شیر سویا به دلیل وجود مزایای تغذیه‌ای مشابه شیر لبنی بدون لاکتوز، نسبت به سایر شیرهای گیاهی برتری دارد. به طور کلی، فواید شیر سویا برای کودکان بسیار فراوان است.
شیر سویا که از دانه‌های سویا یا پروتئین سویا تهیه می‌شود، یک منبع طبیعی از پروتئین‌های گیاهی است. پروتئین بخش حیاتیی از رژیم غذایی کودکان است و برای رشد و نمو طبیعی آن‌ها ضروری است. کودکان ۱ تا ۳ سال نیاز به ۱۴ گرم پروتئین در روز دارند، در حالی که کودکان ۴ تا ۸ سال نیاز به ۲۰ گرم پروتئین در روز دارند.
تقریباً یک لیوان از بیشتر شیرهای سویا موجود در بازار، حدود ۸ گرم پروتئین را به مانند شیر لبنی عادی فراهم می‌کند. شیر سویا یک افزودنی مغذی در رژیم غذایی کودکان است و اگر کودک شما حساسیت به لاکتوز یا شیر حیوانی دارد، می‌تواند به عنوان یک جایگزین کامل برای محصولات لبنی استفاده شود.
نکات مهم درباره مصرف شیر سویا
استفاده از شیر گیاهی سویا برای کودکان یک ساله مطابق با قوانین مجاز است. در واقع، استفاده از این نوع شیر گیاهی برای کودکان از سن ۷ ماهگی به بعد مجاز است. البته، همانند سایر مواد غذایی، باید آن را به مقادیر کم به سبد غذایی کودک اضافه کرد.
بهتر است شیر سویا را برای کودکان زیر یک سال با اضافه کردن آن به پوره یا سرلاک به رژیم غذاییشان اضافه کنید و آن را به صورت مستقیم با شیشه شیر به او ندهید. پس از یک سالگی، کودک می‌تواند از شیر سویای پرچرب در کنار شیرهای حیوانی استفاده کرده و از فواید فراوان آن بهره‌مند شود.
در مورد جوشاندن شیر سویا باید گفت که بهتر است آن را در دمای بالا قرار ندهید. تنها گرم کردن شیر سویا کافی است. در واقع، شیر سویا اصلاً نیازی به جوشاندن ندارد. اگر کودک شما علاقه‌ای به مصرف شیر سویای خنک و سرد ندارد، می‌توانید آن را با یک حرارت ملایم و کمی گرم کنید و مصرف کنید، اما آن را نجوشانید.
همچنین، در مورد استفاده از پودر شیر سویا باید توجه کنید که بهتر است حتماً از پودر شیر سویای بدون قند استفاده کنید. برای تهیه آن، کافی است یک پیمانه پودر شیر سویا را با ۵ پیمانه آب داغ در مخلوط‌کن به مدت ۳ دقیقه مخلوط کنید و سپس در یخچال قرار دهید تا سرد شود.