تنبلی چشم در میان نوزادان و کودکان بسیار رایج است و زمانی اتفاق می‌افتد که در کودکی، بینایی یک یا هر دو چشم رشد عادی خود را طی نکرده باشد.
همانطور که احتمالاً می‌دانید، بینایی کودک در سنین نخست زندگی وی تکامل می‌یابد. بنابراین مهم است که در صورت مشاهده علائم آمبلیوپی در کودک خود، هرچه سریع‌تر اقدام به درمان آن نمایید. وگرنه ممکن است تنبلی چشم، تجربه بینایی طبیعی را در آینده از فرزند شما بگیرد. در این مطلب، در رابطه با تنبلی چشم و علائم آن صحبت می‌کنیم و در مورد نحوه تشخیص و درمان آن اطلاعات لازم را در اختیار شما قرار می‌دهیم.
تنبلی چشم چیست؟
تنبلی چشم (آمبلیوپی) عارضه‌ای رایج در کودکان است که در نتیجه ضعف بینایی یک چشم و به دلیل عدم رشد طبیعی بینایی در اوایل دوره زندگی کودک ایجاد می‌شود. در این عارضه، چشم ضعیف‌تر یا به اصطلاح چشمی که دچار تنبلی است به سمت داخل یا خارج حرکت می‌کند و نمی‌تواند روی یک نقطه ثابت تمرکز داشته باشد.
تنبلی چشم از بدو تولد تا ۷ سالگی در کودکان رخ می‌دهد و با تحت تاثیر قرار دادن ۲ تا ۵ درصد کودکان، یکی از اصلی‌ترین دلایل کاهش دید در کودکان به شمار می‌رود. آمبلیوپی معمولا در یک چشم اتفاق می‌افتد؛ ولی در مواردی ممکن است هر دو چشم کودک هم تحت تاثیر قرار گیرد.
نکته مهمی که لازم است در مورد آمبلیوپی بدانید این است که اگر تشخیص و درمان در سن کم و در حال رشد کودک شما انجام شود، به احتمال زیاد می‌توانید از مشکلات مادام العمر در دید فرزند خود جلوگیری کنید. بهتر است بدانید چشمی که بینایی آن ضعیف‌تر است معمولا با استفاده از عینک، لنز چشم یا پچ تراپی قابل درمان است. بنابراین نیاز است پس از تشخیص، بلافاصله اقدام به درمان کنید و آن را به تعویق نیندازید. اگر درمان را بعد از ۷ تا ۱۰ سالگی کودک خود شروع کنید، ممکن است تاثیری نداشته باشد.
آمبلیوپی چگونه اتفاق می‌افتد؟
چشم و مغز کودک از بدو تولد تا ۸ سالگی، با یکدیگر ارتباطات حیاتی برقرار می‌کنند. هر چیزی که بینایی کودک را تار یا محدود کند، می‌تواند باعث اختلال در این ارتباطات شود.
در بیش‌تر موارد، دلیل تنبلی چشم این است که مغز کودک، سیگنال‌هایی که از چشم ضعیف‌تر دریافت می‌کند را نادیده می‌گیرد و فقط چشم سالم را به کار می‌گیرد. به مرور زمان، مغز به استفاده از فقط یک چشم عادت می‌کند و چشم دچار تنبلی دیگر نمی‌تواند با رشد کودک بینایی عادی خود را به دست آورد.
تنبلی چشم چه نشانه‌هایی دارد؟
علائم و نشانه‌های تنبلی چشم عبارتند از:
- یک چشم به سمت داخل یا بیرون حرکت می‌کند و روی یک نقطه ثابت تمرکز ندارد.
- به نظر می‌رسد چشم‌ها هم‌زمان با یکدیگر کار نمی‌کنند.
- کودک درک ضعیفی از عمق محیط از خود نشان می‌دهد.
- کودک هنگام مشاهده، به طور مداوم چشمک می‌زند یا یک چشم خود را می‌بندد.
- کودک شما به طور غیرطبیعی برای دیدن اشیاء سر خود را خم می‌کند تا بهتر ببیند.
- نتایج غیرطبیعی در تست‌های بینایی کودک مشاهده می‌شود.
گاهی آمبلیوپی بدون تست بینایی قابل تشخیص نیست؛ بنابراین توصیه می‌کنیم تست کامل بینایی کودک خود را حتما به طور دوره‌ای در برنامه قرار دهید.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
در صورتی که متوجه عدم تمرکز و حرکت بی هدف چشم کودک خود در هفته‌های اول زندگی وی می‌شوید، لازم است به دکتر مراجعه کنید. به خصوص اگر سابقه خانوادگی در زمینه انحراف چشم، آب مروارید یا سایر ضایعات چشمی را دارید، پیشنهاد می‌کنیم تست بینایی برای کودک خود را در برنامه قرار دهید. به طور کلی، تست کامل بینایی و معاینه چشم برای همه کودکان بین سنین ۳ تا ۵ سال توصیه می‌شود.
اغلب درمان آمبلیوپی بسیار ساده است: مراجعه به چشم پزشک. درمان سریع از اهمیت بالایی برخوردار است و بیش از حد صبر کردن و عدم تشخیص به موقع می‌تواند در سنین بالاتر منجر به از دست رفتن بینایی شود.
دلایل بروز تنبلی چشم در کودکان
آمبلیوپی سه دلیل اصلی دارد:
عدم تعادل ماهیچه‌ای (استرابیسم یا انحراف چشمی):
رایج‌ترین دلیل آمبلیوپی، ناهماهنگی در ماهیچه‌هایی است که چشم را ثابت نگه می‌دارند. این عدم تعادل می‌تواند منجر به انحراف چشم شود.
انحراف چشم یا استرابیسم حالتی است که در آن چشم‌های کودک با یکدیگر هم‌جهت نیستند و به طور هماهنگ با یکدیگر کار نمی‌کنند. به عبارت دیگر، یک چشم در جهتی متفاوت با چشم دیگر می‌چرخد. در حالت عادی، شش عضله که حرکت چشم را کنترل می‌کنند، با یکدیگر کار می‌کنند تا هر دو چشم را در یک جهت نشان دهند.
انحراف چشم به دلیل تجارب غیرطبیعی زودهنگام در زندگی برای کودک رخ می‌دهد. در این عارضه، راه‌های عصبی بین بافتی (شبکیه) پشت چشم و مغز به نحوی تغییر می‌یابد که چشم ضعیف‌تر سیگنال‌های کم‌تری از مغز دریافت می‌کند. در نهایت، توانایی چشم‌ها برای کار کردن هم‌زمان کاهش پیدا می‌کند و مغز، ورودی چشم ضعیف‌تر را سرکوب می‌کند یا آن را به کل نادیده می‌گیرد.
ضعف بینایی (دوربینی، نزدیک بینی، آستیگماتیسم):
تفاوت قابل توجه بین توانایی چشم‌ها، اغلب به دلیل دوربینی اتفاق می‌افتد؛ اما گاهی نزدیک‌بینی یا ناهمواری سطح کروی چشم (آستیگماتیسم) نیز می‌تواند منجر به تنبلی چشم شود.
در ضعف بینایی یک چشم نسبت به چشم دیگر، به خصوص کودکان در معرض ریسک به شمار می‌روند. زیرا این خطر وجود دارد که مغز، به مرور زمان تصاویر تاری که از چشم ضعیف‌تر دریافت می‌کند را نادیده بگیرد. همچنین در بعضی از کودکانی که دچار آمبلیوپی هستند، ترکیبی از ضعف بینایی و دوبینی دیده می‌شود.
عینک یا لنز طبی معمولا برای درمان این موضوع تجویز می‌شود که باید استفاده به موقع از آن را برای کودکان خود جدی بگیرید.
مشکلات دیگر:
مشکلات مربوط به چشم کودک، مثل دید ابری در عدسیه چشم می‌تواند منجر به محدودیت وضوح دید در آن چشم شود. برخی مشکلات چشم و بینایی مشابه در نوزادی نیاز به درمان اورژانسی دارد تا از دست دادن کامل دید در آینده جلوگیری شود. و این نوع موارد، معمولا شدیدترین نوع تنبلی چشم است.
موارد زیر ریسک ابتلا به تنبلی چشم را افزایش می‌دهند:
- تولد زودرس
- کوچک بودن بیش از حد نوزاد
- سابقه تنبلی چشم در خانواده
- رشد ناقص
- برخی بیماری‌های ژنتیکی
آیا تنبلی چشم قابل پیش‌گیری است؟
خود تنبلی چشم قابل پیش‌گیری نیست. ولی می‌توان از دست رفتن بینایی که در نتیجه آن به وجود می‌آید را متوقف کرد. بنابراین لازم است به عادت‌های بینایی کودک خود حساس باشید. اگر نگرانی در این زمینه دارید، با چشم پزشک تماس بگیرید. در صورتی که آمبلیوپی در مراحل اولیه تشخیص و درمان شود، کودک بینایی خود را از دست نخواهد داد. ولی اگر تا سن ۱۰ سالگی درمان نشود، به احتمال زیاد موجب مشکلات بینایی کودک برای باقی عمر خواهد بود.
به طور ساده، تشخیص به موقع کلید پیش‌گیری از مشکلات بینایی کودک شما خواهد بود.
چگونه تنبلی چشم را درمان کنیم؟
مراجعه به چشم پزشک و انجام تست بینایی، بهترین روش برای تشخیص تنبلی چشم یا خطر ابتلا به تنبلی چشم کودک شما به شمار می‌رود. چشم پزشک چشم را با استفاده از ابزارهای خود معاینه و از اسکرین کردن چشم استفاده می‌کند که نوعی تست بینایی است که از دوربین مخصوص برای سنجش بینایی کودک شما استفاده می‌شود. این تست اغلب می‌تواند مکمل تست بینایی پزشک اطفال و مدرسه باشد.
هدف اصلی در درمان تنبلی چشم این است که مشکلی که باعث به وجود آمدن تنبلی چشم شده است را حل کند و هر دو چشم بهترین بینایی ممکن را داشته باشند. در این پروسه مغز وادار می‌شود تا به تصاویری که از چشم دچار تنبلی یا چشم ضعیف‌تر دریافت می‌کند توجه کند تا آن چشم قوی‌تر شود و هر دو چشم هماهنگ با یکدیگر کار کنند. یعنی از چشم ضعیف‌تر بیش‌تر استفاده می‌شود تا بینایی بهتری به دست آورد. بنابراین درمان کلی تنبلی چشم بیش‌تر اوقات در این است که چشم قوی‌تر را از انجام تمام کارهای مربوط به دیدن کودک به تنهایی، بازداریم. در نتیجه این کار، مغز یاد می‌گیرد تا به سیگنال‌های چشم ضعیف‌تر نیز توجه کند و بینایی در آن افزایش پیدا کند.
برای درمان تنبلی چشم از عینک، چشم‌بند، قطره چشم، جراحی یا ترکیبی از این موارد استفاده می‌شود که در ادامه در مورد هر یک توضیح می‌دهیم:
تجویز عینک مخصوص:
در درمان آمبلیوپی، عینک زمانی تجویز می‌شود که تنبلی چشم در نتیجه ضعف شدید و اختلاف بینایی بین دو چشم به وجود می‌آید. عینک به ارسال تصاویر شفاف و متمرکز به مغز کمک می‌کند و این کار به مغز می‌آموزد تا از چشم ضعیف‌تر نیز استفاده کند. بدین ترتیب هر دو چشم مورد استفاده قرار گیرند و دید عادی به کودک بازمی‌گردد.
استفاده از چشم‌بند
در بسیاری موارد، کودکان مبتلا به تنبلی چشم نیاز دارند روی چشم قوی‌تر خود به مدت ۲ تا ۶ ساعت در روز چشم‌بند قرار دهند. ممکن است بسته به سن کودک شما، استفاده از چشم‌بند برای او یک چالش باشد؛ ولی با پرت کردن حواس او به اسباب بازی جدید، رفتن به پارک و … می‌توانید کودک خود را به استفاده از آن عادت دهید. اگر استفاده از چشم‌بند برای کودک شما ممکن نیست، می‌توانید از چشم پزشک خود درخواست کنید که گزینه‌های دیگری مانند عینک یا قطره را به کودک شما پیشنهاد دهد.
در موارد کمی استفاده طولانی مدت از چشم‌بند ممکن است به چشم قوی‌تر آسیب بزند. بنابراین کودکانی که از چشم‌بند استفاده می‌کنند، لازم است در طول دوره درمان خود به طور مرتب توسط چشم پزشک ویزیت شوند.
تجویز قطره چشم آتروپین
قطره آتروپین با تار کردن بینایی در چشم قوی‌تر می‌تواند مغز را وادار به شناسایی و دریافت تصاویر دریافت شده از چشم دچار تنبلی کند. استفاده از آتریوپین در تنبلی چشم درجه متوسط و کم ممکن است مفید باشد؛ ولی در کیس‌های حاد کارساز نیست.
عمل جراحی
در صورتی که چشم ضعیف‌تر دچار تنبلی شده باشد و درمان با عینک، چشم‌بند و استفاده از قطره آتروپین باعث هم‌جهت شدن و هماهنگی چشم‌ها نشود، ممکن است لازم باشد به جراحی عضله چشمی فکر کنید. همینطور در صورتی که تنبلی چشم به دلیل افتادگی پلک یا آب مروارید ایجاد شود، از گزینه جراحی می‌توان برای درمان استفاده کرد.
درمان معمولا ادامه پیدا می‌کند تا بینایی کودک به حالت نرمال بازگردد یا رو به بهبود یابد. برای بیش‌تر کودکان مبتلا به آمبلیوپی، این فرآیند به مدت چند هفته تا چندین ماه می‌تواند به طول بیانجامد. برخی کودکان ممکن است تا ۸ تا ۱۰ سالگی از چشم‌بند استفاده کنند.
پس از درمان آمبلیوپی چه مراقبت‌هایی مورد نیاز است؟
پس از درمان تنبلی چشم، ممکن است کودک شما همچنان به مراقبت‌های پس از درمان نیاز داشته باشد تا بینایی او بدتر نشود. مراقبت‌های پس از درمان شامل استفاده کودک از عینک یا استفاده از چشم‌بند در بازه‌های کوتاه‌تر در روز نسبت به دوره درمان می‌باشد.
همچنین بهتر است بدانید که تنبلی چشم پس از درمان قابل بازگشت است. بنابراین روی نشانه‌هایی که کودک شما از خود بروز می‌دهد همچنان دقت داشته باشید و اگر نشانه‌های آمبلیوپی مجدد در کودک شما مشاهده شد، لازم است مراجعه به چشم پزشک و درمان را تکرار کنید. در برخی موارد لازم است درمان تا ۱۰ سالگی کودک ادامه داشته باشد.
در چه سنی امکان درمان آمبلیوپی وجود دارد؟
سال‌های ابتدایی زندگی، مهم‌ترین بازه زمانی رشد بینایی کودکان به شمار می‌رود و بین ۷ تا ۱۰ سالگی، ارتباط بین چشم‌ها و مغز به طور کامل شکل می‌گیرد. طبیعتاً درمان تنبلی چشم زمانی که این ارتباط هنوز در حال رشد و شکل‌گیری است تاثیر بسیار بیش‌تری دارد. ولی پس از رشد و بلوغ کامل سیستم بینایی، تغییر دیگر سخت است و اگر پیش از این دوره تنبلی چشم درمان نشده باشد، به احتمال زیاد فرد مبتلا برای باقی زندگی خود دچار ضعف بینایی می‌شود و دیگر درمان با استفاده از عینک، چشم‌بند یا سایر درمان‌ها امکان‌پذیر نخواهد بود.
تحقیقات در مورد درمان تنبلی چشم در نوجوانان و بزرگسالان همچنان در حال انجام است.
سخن آخر
به طور کلی، اغلب کودکان به مشکلات بینایی خود عادت می‌کنند و به والدین خود نمی‌گویند که دچار مشکل در دیدن هستند. به علاوه، گاهی ممکن است تنبلی چشم نشانه خاصی نداشته باشد. بنابراین ممکن است تنبلی چشم کودک برای سال‌ها تشخیص داده نشود.
بنابراین مادر و پدر باید تست‌های بینایی را جدی بگیرند؛ زیرا تنبلی چشم در صورت عدم درمان به موقع می‌تواند منجر به از دست رفتن بینایی شود. خوشبختانه این عارضه در صورت مراقبت به موقع قابل درمان است. تست‌های بینایی لازم است از ۳ سالگی به بعد و به صورت دوره‌ای شروع شود تا مشکلات بینایی پیش از آن که کودک شما به بلوغ بینایی برسد توسط چشم پزشک تشخیص داده شده و درمان شوند.