اختلال بیش‌فعالی و کمبود توجه یا ADHD در کودکان یکی از اختلالات شایع عصبی رشدی در رشد و تکامل میلیون‌ها کودکان به شمار می‌رود که می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر زندگی و عملکرد روزمره آن‌ها داشته باشد. این اختلال معمولاً برای اولین بار در دوران کودکی تشخیص داده می شود و اغلب تا بزرگسالی ادامه می یابد. کودکان مبتلا به ADHD ممکن است در توجه و کنترل رفتارهای تکانشی مشکل داشته باشند یا بیش از حد فعال باشند. در این مقاله، اطلاعات مورد نیاز را در مورد اختلال ADHD در کودکان بررسی می‌کنیم و به طور جامع در مورد مفاهیم، علائم، دلایل بروز آن، روش‌های تشخیص و مدیریت آن در کودکان صحبت خواهیم کرد. با درک بهتر این اختلال می‌توانیم روش‌های موثرتری را برای کمک به کودکان با ADHD انتخاب کنیم.
بیش فعالی (ADHD) در کودکان چیست؟
ADHD مخفف عبارت Attention Deficit Hyperactivity Disorder است. ADHD یک اختلال عصبی رشدی است که با کمبود توجه، بیش‌فعالی و بی‌قراری همراه است. کودکان مبتلا به این اختلال دارای مشکلاتی در تمرکز، کنترل حرکت و تنظیم رفتار هستند. آن‌ها ممکن است در نظم و انجام وظایف روزمره مشکل داشته باشند. علاوه بر این، فعالیت بیش از حد و غیر طبیعی و عدم کنترل در حرکات کودک نیز از ویژگی‌های این اختلال است.
اختلال بیش‌فعالی و کمبود توجه در کودکان معمولاً از سن دبستانی ظاهر می‌شود و ممکن است تا دوران نوجوانی و حتی در بزرگسالی ادامه داشته باشد. با این حال، در برخی موارد با رشد و بالا رفتن سن، علائم ممکن است تغییر کنند و در بعضی از موارد کاهش یابند. همچنین می‌توان روش‌هایی را برای کنترل آن یاد گرفت.
علائم و نشانه‌های اختلال ADHD در کودکان
ADHD یا بیش‌فعالی یک اختلال عصبی رشدی است که در کودکان رخ می‌دهد. این اختلال دو نشنه اصلی دارد: کمبود توجه و بیش‌فعالی-بی‌قراری. به طور کلی، علائم ADHD می‌تواند در سه حوزه اصلی تحت تأثیر قرار بگیرد: توجه، فعالیت و کنترل رفتار.
به طور معمول، کودکان با ADHD مشکلاتی در تمرکز و توجه دارند. آن‌ها ممکن است در حفظ تمرکز بر وظایف مدرسه یا خانه با چالش روبرو شوند و به طور مداوم تمرکز آن‌ها مشغول به چیزهای دیگری شود. علاوه بر این، آن‌ها نمی‌توانند به طور مداوم توجه خود را به جزئیات حفظ کنند.علائم بیش‌فعالیت-بی‌قراری شامل حرکت زیاد، بی قراری و عدم توانایی در نشستن آرام، صحبت بیش از حد و ناپایداری در انجام وظایفی است که نیاز به عدم تحرک دارد. کودکان مبتلا به ADHD معمولاً در کنترل عواطف خود و قرار نگرفتن در موقعیت‌های خطرناک نیز دچار مشکل هستند.
علائم ADHD در کودکان عبارتند از:
- کمبود توجه: کودکان دارای ADHD معمولاً دچار کمبود توجه و عدم تمرکز هستند. آن‌ها در حفظ تمرکز و توجه خود بر وظایف و فعالیت‌های روزانه مشکل دارند. ممکن است به سختی تمرکز کنند، ظاهراً بی‌تفاوت به نظر می‌رسند، نمی‌توانند در کارهای دقیق و مربوط جزئیات مشارکت کنند و در یادگیری در مدرسه با چالش روبرو می‌شوند.
- بیش‌فعالی-بی‌قراری: کودکان دارای ADHD دارای سطح فعالیت بالا و بی‌قراری زیادی هستند. آن‌ها به سختی توانایی آرام نشستن و استراحت کردن را دارند. همچنین ممکن است به طور پیوسته در حال حرکت باشند، بیش از حد حرف بزنند و همیشه در حال فعالیت باشند.
- ترکیب کمبود توجه و بیش فعالی: در این حالت، علائم و نشانه‌های کمبود توجه و بیش فعالی همزمان با هم بروز می‌کند.
لازم به ذکر است که علائم ADHD در هر کودک ممکن است متفاوت باشد و به نوع اختلال، سن کودک و شدت آن بستگی دارد.
دنبال چه علائمی در کودک خود بگردیم؟
نشانه‌های کمبود توجه در کودکان
کودکی که دچار کمبود توجه باشند، ممکن است به شرح زیر عمل کنند:
- عدم توجه به جزئیات و انجام اشتباهات در کارهای مدرسه
- مشکل در حفظ تمرکز در وظایف و بازی‌ها
- عدم توجه حتی در مواقعی که به صورت مستقیم با او صحبت می‌شود
- دشواری در پیروی از دستورات و عدم اتمام کارهای مدرسه یا کارهای خانه
- مشکل در نظم و برنامه‌ریزی وظایف و فعالیت‌ها
- اجتناب یا ناخشنودی نسبت به وظایفی که نیاز به تمرکز ذهنی دارند، مانند تکالیف مدرسه
- گم کردن مداوم اشیاء مورد نیاز برای انجام وظایف یا فعالیت‌ها مانند اسباب بازی، تکالیف مدرسه و مداد
- بی دقتی
- فراموش کردن انجام برخی از فعالیت‌های روزانه
نشانه‌های بیش فعالی در کودکان
کودکی که دچار بیش فعالی و بی قراری باشند، ممکن است به شرح زیر عمل کنند:
- با دستان یا پاهای خود بازی کند یا آن‌ها را به زمین بزند و در صندلی خود را جمع کند
- مشکل در نشستن در کلاس درس یا در موقعیت‌های دیگر
- پیوسته در حرکت و جابه‌جایی باشد
- مشکل در بازی کردن یا انجام فعالیت به آرامی
- بیش از حد صحبت کند
- پاسخی را بدون فکر بدهد و صحبت بقیه را قطع کند
- در صبر کردن برای نوبت خود مشکل داشته باشد
دلایل بروز اختلال بیش‌فعالی و کمبود توجه در کودکان
علت دقیق بروز ADHD هنوز به طور کامل مشخص نشده است. با این حال، تحقیقات نشان می‌دهند که چندین عامل ممکن است در بروز این اختلال نقش داشته باشند. برخی از این عوامل عبارتند از:
- عوامل ژنتیکی: ژنتیک نقش مهمی در بروز اختلال بیش‌فعالی و کمبود توجه در کودکان ایفا می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که اگر یکی از والدین یا هر دوی آن‌ها ADHD داشته باشند، احتمال بیش‌تری وجود دارد که فرزندان آن‌ها مستعد این اختلال باشند.
- عوامل محیطی: عوامل محیطی مانند آلودگی هوا، مصرف مواد مخدر و مشروبات الکلی توسط مادر در دوران بارداری و ترکیبی از این عوامل می‌توانند بر بروز بیش‌فعالی و کمبود توجه در کودکان تأثیرگذار باشند.
- اختلال‌های عصبی–شناختی (NCDs): برخی از تحقیقات نشان می‌دهند که تغییراتی در نواحی خاصی از مغز و عدم عملکرد طبیعی مغز می‌تواند در بروز ADHD نقش داشته باشند.
لازم است توجه داشته باشیم که نباید ADHD را نتیجه‌ی نقص تربیت یا سبک زندگی نامناسب کودک تلقی کنیم. بیش‌فعالی و کمبود توجه در کودکانیک اختلال واقعی است که نیازمند تشخیص و مداخله مناسب و اصولی است.
تشخیص اختلال ADHD در کودکان
تشخیص اختلال بیش‌فعالی و کمبود توجه در کودکان براساس معیارهای مشخصی که در کتاب راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی (DSM-5) تعریف شده است، انجام می‌شود. DSM-5 مجموعه‌ای از راهنماهای استاندارد را برای متخصصان سلامتی فراهم می‌کند تا ADHD در کودکان را تشخیص دهند. برای تشخیص ADHD، کودک باید الگوی پیوسته‌ای از کمبود توجه و/یا بیش‌فعالی-بی‌قراری را از خود نشان دهد که با عملکرد او در دو یا بیشتر از محیط‌های زندگی‌اش (مانند خانه و مدرسه) مطابقت داشته باشد. علائم کودک لازم است قبل از سن ۱۲ سال ظاهر شده باشد و همچنین این علائم باید حداقل شش ماه تداوم داشته باشند.
DSM-5 معیارهای خاصی را برای هر نوع ADHD تعریف کرده است، که شامل تعداد و شدت علائم مورد نیاز برای تشخیص می‌باشد.
روش‌های تشخیص بیش‌فعالی و کمبود توجه در کودکان
تشخیص ADHD دارای مراحلی پیچیده است و نیازمند ارزیابی جامع توسط متخصصان سلامتی مجرب مانند پزشکان کودکان، روانپزشکان یا روانشناسان می‌باشد. تشخیص ADHD از طریق یک آزمون مشخص و خاص انجام نمی‌شود. بلکه فرایند تشخیص شامل ارزیابی دقیق علائم، رفتارها، سوابق پزشکی و همچنین مشاهدات والدین، معلمان و مراقبان دیگر کودک است.
متخصصان برای تشخیص ADHD از روش‌ها و ابزارهای مختلف ارزیابی استفاده می‌کنند، که عبارتند از:
- پرسشنامه والدین و معلمان: والدین و معلمان به طور معمول از پرسشنامه‌هایی استفاده می‌کنند که علائم و رفتار کودک را ارزیابی می‌کنند. این پرسشنامه‌ها اطلاعات مهمی درباره عملکرد کودک در محیط‌های مختلف را در اختیار متخصص قرار می‌دهند.
- مصاحبه کلینیکی: متخصصان سلامتی مصاحبه‌هایی با والدین، کودکان و در بعضی موارد معلمان او صورت می‌دهند تا اطلاعات مربوط به علائم، سوابق رشدی و هر گونه نگرانی یا مشکلی را در رابطه با بیش فعالی دریافت کنند.
- مشاهده و ارزیابی رفتار کودک: مشاهده مستقیم رفتار کودک در محیط‌های مختلف مانند خانه یا مدرسه می‌تواند درباره توجه، بیش‌فعالی و بی‌قراری وی اطلاعات ارزشمندی را ارائه دهد. ارزیابی‌های رفتاری شامل وظایف و آزمون‌های خاصی است که توانایی شناختی، تمرکز و عملکرد اجرایی کودک را سنجش و ارزیابی می‌کنند.
بدین ترتیب بسیار مهم است که والدین نظرات و مشاهدات خود را طی فرایند ارزیابی با متخصصان به اشتراک بگذارند. تشخیص دقیق ADHD برای در پیش گرفتن روش‌های مناسب کنترل بیش فعالی و کمبود توجه کودکان بسیار ضروری است.
تأثیر اختلال ADHD بر کودکان
ADHD می‌تواند تأثیر قابل توجهی در زندگی کودکان در زمینه‌های مختلفی از جمله عملکرد تحصیلی، رشد و تکامل اجتماعی و عاطفی و همچنین ارتباط کودک با هم سن و سالان و خانواده او داشته باشد.
تأثیر بر عملکرد تحصیلی
کودکان مبتلا به ADHD ممکن است در محیط تحصیلی با مشکلاتی مواجه شوند. آن‌ها ممکن است در تمرکز در کلاس‌ها یا تکمیل تکلیف مدرسه و سایر وظایف مشکل داشته باشند. عدم کنترل خود و نظم ممکن است باعث چالش کودک در دنبال کردن دستورالعمل‌ها و انجام کارها شود. در نتیجه، عملکرد تحصیلی آن‌ها ممکن است کاهش یابد، نمرات پایین‌تری کسب کنند و در نتیجه احساس ناراحتی یا ناکامی داشته باشند.
تأثیر بر رشد و تکامل اجتماعی و عاطفی
کودکان دارای بیش فعالی و کمبود توجه ممکن است در برقراری رابطه با همسالان خود و سایرین مشکل پیدا کنند. بیش‌فعالی، بی‌قراری و کمبود توجه می‌تواند باعث شود که کودک در محیط‌های اجتماعی نتواند به طور مناسب مشارکت کند یا قوانین را رعایت کند. این موارد می‌توانند باعث ایجاد مشکلات رفتاری، احساس تنهایی و کمبود اعتماد به نفس در کودکان شود.
تاثیر بر روابط خانوادگی
کودکان دارای ADHD ممکن است دچار مشکلاتی در روابط خانوادگی شوند. عدم کنترل خود و بیش فعالی می‌تواند منجر به نزاع و تنش در خانواده شود. همچنین، والدین نیز ممکن است به دلیل مشکلاتی که به دلیل رفتارهای کودک به وجود می‌آید، احساس استرس و ناراحتی کنند.
مدیریت اختلال ADHD در کودکان
ADHD یک اختلال مزمن است که در حال حاضر درمان خاصی برای آن وجود ندارد. با این حال، با استفاده از روش‌های مختلف، می‌توان آن را مدیریت کرد، علائم و نشانه‌های آن را کم کرد و کیفیت زندگی کودکان را بهبود بخشید. روش‌های کنترل اختلال بیش فعالی و کمبود توجه در کودکان عبارتند از:
درمان‌ها و مداخلات غیردارویی
- مشاوره رفتاری و روان‌درمانی: این روش درمانی شامل جلسات مشاوره با روانشناس یا روان‌درمانگر هستند که به کودک کمک می‌کنند تا مهارت‌های مدیریت رفتار را یاد بگیرد و راه‌های بهبود تمرکز و توجه را بیاموزد.
- مداخلات آموزشی: راهکارهای آموزشی از قبیل کنترل محیط و برنامه‌ریزی، به کودک کمک می‌کنند تا سازماندهی و نظم را در زندگی‌اش رعایت کند و مسئولیت‌پذیری را یاد بگیرد.
- مدیریت رفتار: این روش شامل تعیین محدودیت‌ها و قوانین مشخص برای کودک در خانه و مدرسه است. به این ترتیب، کودک نظم و ساختارهای واضحی را برای رفتار خود خواهد داشت و راه‌های مناسبی را برای کنترل خود و تمرکز بیشتر یاد می‌گیرد.
مداخلات دارویی
در برخی موارد، استفاده از داروها می‌تواند بهبود علائم اختلال بیش فعالی و کمبود توجه در کودکان را تسریع کند. داروهای معمول برای درمان ADHD شامل استیمولانت‌ها و غیر استیمولانت‌ها می‌شوند. در مورد استفاده از دارو باید با پزشک متخصص مشاوره شود.
سخن آخر
اختلال بیش فعالی و کمبود توجه یا ADHD یک اختلال رفتاری است که در کودکان رخ می‌دهد و با کمبود توجه، بیش‌فعالی و بی‌قراری همراه است. در این مقاله بر روی علائم و نشانه‌ها، دلایل بروز، روش‌های تشخیص و راهکارهای مدیریت ADHD را بررسی انجام دادیم. تشخیص ADHD نیازمند ارزیابی و سنجش دقیق علائم و رفتارهای کودک است. مداخلات غیردارویی مانند مشاوره رفتاری و روان‌درمانی، مداخلات آموزشی و مدیریت رفتاری می‌تواند در بهبود علائم ADHD کمک کند. همچنین، در برخی موارد، استفاده از داروها می‌تواندبرای درمان این اختلال مفید باشد.
با توجه به اینکه ADHD یک اختلال مزمن است، همکاری والدین، معلمان و متخصصان سلامتی در تشخیص و مداخله مناسب از اهمیت بالایی برخوردار است. با درک صحیح مشکل و ارائه کمک و حمایت مناسب، می‌توان به کودکان دارای ADHD کمک کرد تا زندگی موفقی را تجربه کنند، ظرفیت‌ها و استعدادهایشان را بشناسند و بهترین استفاده را از آن‌ها ببرند.
بنابراین، لازم است بهترین راهکارها را برای مدیریت ADHD در کودکان بشناسیم و تلاش کنیم تا کودکان را در مسیر رشد و توسعه همراهی کنیم. با ایجاد فضای حامی و پذیرا برای کودکان دارای ADHD در خانه و محیط مدرسه، می‌توانیم زندگی آن‌ها را بهبود بخشیم و علائم این اختلال را در کودک کاهش دهیم.