ناباروری اختلال رایج و اغلب کم فهمیده شده‌ای است که هم مردان و زنان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. با این که ناباروری در زنان توجه چشمگیری دریافت کرده است، ناباروری در مردان نیز به همان اندازه رایج است و می‌تواند حدوداً در ۴۰ تا ۵۰ درصد موارد ناباروری عامل موثر باشد. شناخت و درک دلایل، تشخیص و درمان ناباروری در مردان برای زوج‌هایی که قصد فرزند آوری دارند بسیار مهم و ضروری است. در این مطلب ناباروری مردان را تعریف می‌کنیم و در مورد دلایل آن، فرآیند تشخیص و روش‌های درمانی موجود توضیحاتی را ارائه می‌دهیم.
اطلاعات تکمیلی در مورد سیستم تولید مثل مردان
برای درک ناباروری در مردان، لازم است ابتدا ساختار و عملکرد سیستم تولید مثل مردان را بهتر بشناسیم. سیستم تولید مثل مردانه شامل بخش‌های زیر می‌باشد:
- بیضه‌ها: بیضه‌ها که در کیسه بیضه یا اسکرُتوم مسئول تولید اسپرم (گامت نر) و ترشح هورمون‌های درون‌ریز (اندوکرین) به ویژه تستوسترون هستند.
- اپیدیدیم: اپیدیدیم بخشی از دستگاه تناسلی است که به شکل لوله‌ای باریک و پیچ خورده پشت هر یک از بیضه‌ها قرار دارد و اسپرم‌های بالغ را ذخیره و پخش می‌کند.
- مجرای دفران: مجرای دفران (Vas Deferens) مجرایی است که در بیرون دادن منی، اسپرم را از اپیدیدیم به مجرای ادرار منتقل می‌کند.
- کیسه منی یا وزیکول سمینال، غده پروستات و غدد بولبواورترال: این غدد جانبی با مایعاتی که با اسپرم ترکیب می‌شوند تا منی تشکیل شود، همکاری می‌کنند.
مجرای ادرار: مجرای ادراری لوله‌ای است که ادرار و منی را از طریق آلت تناسلی به بیرون حمل می‌کنند.
دلایل ناباروری مردان چیست؟
ناباروری مردان می‌تواند در نتیجه عوامل مختلفی که تولید اسپرم، انتقال اسپرم یا عملکرد اسپرم را تحت تاثیر قرار می‌دهند به وجود بیاید. در ادامه برخی از دلایل رایج ناباروری مردان را توضیح می‌دهیم:
اختلالات اسپرم در ناباروری مردان
اختلالات اسپرم شامل موارد زیر می‌باشند:
تولید غیرطبیعی اسپرم:
اختلالاتی مانند ناهنجاری‌های ژنتیکی، عدم تعادل هورمونی، عفونت‌های بیضوی یا پرتودرمانی/شیمی درمانی می‌تواند تولید اسپرم را دچار مشکل کند.
کیفیت و عملکرد اسپرم:
حرکت، شکل یا کیفیت غیرطبیعی اسپرم‌ها بر روی توانایی اسپرم برای باروری تخمک تاثیر می‌گذارند.
واریکوسل:
واریکوسل به بزرگ شدن رگ‌های داخل کیسه بیضه گفته می‌شود که می‌تواند باعث افزایش دمای کیسه بیضه و افت کیفیت اسپرم شود.
ناهنجاری و مشکلات مربوط به بیضه‌ها:
ناهنجاری‌های ساختاری مثل عدم نزول بیضه، پیچ خوردگی بیضه یا برداشته شدن یک یا هر دو بیضه طب عمل جراحی می‌توانند به ناباروری در مردان کمک کنند.
آزواسپرمی یا اسپرم صفر:
آزواسپرمی یا اسپرم صفر که یکی از دلایل اصلی ناباروری در مردان به شمار می‌رود، به شرایطی گفته می شود که تعداد اسپرم های موجود در مایع منی صفر است. انسداد در مسیر خروج اسپرم‌ها، مشکلات هورمونی، اختلال در انزال و مشکلات ساختاری و عملکردی بیضه‌ها از جمله دلایل ایجاد آزواسپرمی است. در ادامه برخی از دلایل آزواسپرمی را نام می‌بریم:
- انسداد لوله منی اپیدیدیم یا انسداد مجرای دفران: گرفتگی یا آسیب به لوله‌های اپیدیدیم یا مجاری دفران می‌تواند از انتقال اسپرم به بیرون در حین خروج منی جلوگیری کند.
- گرفتگی مجرای انزالی: گرفتگی در مجرای انزالی که مجرای دفران را به مجرای ادرار متصل می‌کند، می‌تواند از ترکیب اسپرم با مایعات منی در حین خروج منی جلوگیری کند.
عدم تعادل هورمونی:
عدم تعادل هورمون‌هایی مثل تستسترون، هورمون لوتئین (LH)، هورمون محرک فولیکول (FSH) یا پرولاکتین در مردان می‌تواند بر روی تولید و عملکرد اسپرم تاثیر منفی بگذارد.
اختلالات و مشکلات جنسی مردان:
اختلالاتی مانند اختلال نعوظ، انزال زودرس یا انزال رتروگراد (که به آن انزال معکوس نیز گفته می‌شود و در آن منی به جای خروج از بدن وارد مثانه می‌شود) می‌تواند موجب ناباروری شود.
عوامل ژنتیکی:
ناهنجاری‌های ژنتیکی از جمله سندرم کلاین فلتر(یکی از اختلالات کروموزومی جنسی شایع در مردان که اغلب تا بزرگسالی تشخیص داده نمی‌شود. این سندرم بر روی رشد بیضه ها تاثیر منفی میگذارد و در نتیجه بیضه های این افراد اغلب کوچکتر از حد طبیعی می باشد که منجر به کاهش تولید تستسترون می شود.)، ریز حذف‌های کروموزوم Y یا ناهنجاری های کروموزومی می‌تواند تولید یا کارکرد اسپرم را تحت تاثیر قرار دهند.
عوامل محیطی و سبک زندگی:
محیط زیست،شغل وسبک زندگی نامناسب عواملی هستند که در کاهش باروری نقش دارند. سیگار کشیدن ، مصرف الکل ، استفاده از داروهای غیر قانونی ، استرس روانی ،سن بالای پدر،رژیم غذایی نامتعادل ،مصرف قهوه می تواند از علل ناباروری مردان باشد. در ادامه در مورد برخی از دلایلی که می‌توانند در ناباروری مردان تاثیرگذار باشند توضیح می‌دهیم:
- بودن در معرض عوامل خطرناک در محیط پیرامون یا محیط کار: قرار گرفتندر معرض برخی از مواد شیمیایی، سموم، آفت کش، فلزهای سنگین یا اشعه‌های خطرناک در محیط کار یا زندگی می‌تواند تولید و کارکرد اسپرم را تحت تاثیر منفی قرار دهد.
- عادات روزمره: عواملی از جمله سیگار کشیدن، مصرف بیش از حد الکل، استفاده از مواد مخدر، مصرف استروئیدهای آنابولیک، چاقی یا به طور مداوم در معرض حرارت بودن (مثل سونا، حمام داغ) می‌تواند منجر به ناباروری در مردان شود.
- بیماری‌های مزمن: بیماری‌هایی مثل دیابت، بیماری کلیه یا برخی از بیماری‌های خود ایمنی خاص بر روی ناباروری مردان تاثیر دارند.
- داروها: برخی از داروها از جمله داروهای شیمی درمانی، هورمون تراپی و برخی از آنتی بیوتیک‌ها ممکن است تولید یا کارکرد اسپرم را دچار مشکل کنند.
آزمایش‌های تشخیص ناباروری در مردان چیست؟
زمانی که یک زوج در بارداری مشکل دارند، یک معاینه کامل برای تشخیص دلایل ناباروری مردانه لازم است. تشخیص ناباروری در مردان شامل مراحل زیر می‌شود:
بررسی سابقه پزشکی و معاینه جسمی:
متخصص باوری در مورد سوابق پزشکی، سابقه روابط جنسی، جراحی‌های قبلی، بیماری‌های مزمن، داروهای مورد استفاده و عادات روزمره زندگی مرد اطلاعات کامل و با جزئیاتی را جمع‌آوری می‌کند.
آزمایش نمونه منی جهت تشخیص ناباروری در مردان:
آزمایش منی یکی از اصلی‌ترین روش‌های معاینه باروری به شمار می‌رود. در این آزمایش، یک نمونه منی از مرد دریافت می‌شود و پارامترهای مختلف آن در آزمایشگاه بررسی می‌گردد. بررسی کامل نمونه منی مرد می‌تواند اطلاعات ارزشمندی را در مورد تعداد اسپرم‌ها، تحرک آن‌ها و سایر عواملی که کیفیت اسپرم را تعیین می‌کنند در اختیار پزشک قرار دهد. در ادامه، جزئیاتی که در آزمایش منی بررسی می‌شوند را توضیح می‌دهیم:
- تعداد اسپرم: تعداد اسپرم به تعداد سلول‌های اسپرمی گفته می‌شود که در یک میلیمتر از منی وجود دارند. تعداد اسپرم کم که به عنوان الیگواسپرمی شناخته می‌شود، ممکن است شانس ناباروری در مردان را افزایش دهد.
- تحرک اسپرم: تحرک اسپرم به توانایی حرکت و شناوری موثر اسپرم‌ها گفته می‌شود. تحرک اسپرم با بررسی درصد اسپرم که نشاندهنده حرکت رو به جلو و تحرک موثر است انجام می‌شود. تحرک خوب برای اسپرم‌ها لازم است تا بتوانند به درون اندام تولید مثل زنان منتقل شوند و برای باروری به تخمک برسند.
- مرفولوژی اسپرم: منظور از مرفولوژی اسپرم، شکل و اندازه و ساختار سلول‌های اسپرم است. بررسی مرفولوژی اسپرم به تشخیص درصد اسپرم‌هایی که شکل و ساختار طبیعی دارند، کمک می‌کند. مرفولوژی غیرطبیعی اسپرم که با نام تراتواسپرمی شناخته می‌شود، می‌تواند باعث عدم توانایی اسپرم برای نفوذ و باروری تخمک شود.
- حجم منی: حجم منی به مقدار مایعی که در حین انزال از بدن مرد خارج می‌شود اشاره دارد. مقدار منی طبیعی بین ۱.۵ تا ۵ میلیمتر است. حجم کم منی ممکن است نشانگر مشکل در وزیکول های منی، غده پروستات یا سایر غدد جانبی که در تولید منی مشارکت دارند باشد.
- زمان مایع سازی: پس از انزال، منی مرد معمولاً بعد از ۲۰ الی ۳۰ دقیقه از حالت ژل مانند به شکل مایع‌تری تغییر شکل می‌دهد. زمان زیاد برای مایع شدن منی نشانگر وجود عفونت یا ناهنجاری در مایع منی می‌باشد.
- سطح PH منی: سطح PH در منی، اسیدی یا قلیایی بودن آن را نشان می‌دهد. بازه طبیعی PH کمی قلیایی است و معمولا بین ۷.۲ تا ۸ می‌باشد. خارج شدن از این بازه می‌تواند روی کارکرد و بقای اسپرم تاثیر بگذارد.
- شمارش گلبول‌های سفید: وجود گلبول‌های سفید در منی نشانگر وجود عفونت یا التهاب در دستگاه تناسلی مرد است. میزان بالای گلبول سفید ممکن است کیفیت اسپرم و باروری اسپرم را کاهش دهد.
- سایر عوامل: در برخی موارد، آزمایش منی ممکن است شامل بررسی سطح فروکتوزنیز باشد که نشانگر کارکرد وزیکول های منی هستند. وجود باکتری یا سایرمیکروارگانیسم ها نیز در منی بررسی می‌شود.
لازم است توجه داشته باشید که فقط یک بار آزمایش منی ممکن است تصویر کاملی را از ناباروری در مردان به پزشک ندهد. به همین دلیل داشتن چندین آزمایش منی در زمان‌های متفاوت برای بررسی تغییر پارامترهای آن پیشنهاد می‌شود علاوه بر آن، ممکن است آزمایشات دیگری نیز برای بررسی جنبه‌های مختلف ناباروری مردان گرفته شود؛ از جمله آزمایش هورمونی، آزمایش ژنتیک یا ناهنجاری‌های ساختاری.
با ارزیابی کامل پارامترهای آزمایش منی، پزشک باروری می‌تواند دلیل احتمالی ناباروری در مردان را تشخیص دهد و روش‌های درمانی مناسبی را پیشنهاد دهد.
آزمایش هورمونی جهت تشخیص ناباروری در مردان:
آزمایش هورمونی، آزمایش خونی است که در آن میزان هورمون‌ها از جمله تستسترون، LH، FSH، پرولاکتین و هورمون‌های تیروئید را جهت سنجش عدم تعادل هورمونی ارزیابی می‌کنند.
آزمایش هورمونی بخشی اساسی از فرآیند تشخیص ناباروری در مردان است. هورمون‌ها نقش مهمی را در تنظیم تولید اسپرم، بالغ شدن اسپرم‌ها و کارکرد کلی تولید مثل ایفا می‌کنند. عدم تعادل هورمونی می‌تواند مشکلات باروری را در مردان به وجود بیاورد. در ادامه برخی از هورمون‌هایی که در آزمایش هورمونی ناباروری مردان ارزیابی می‌شوند را نام می‌بریم:
- تستسترون: تستسترون هورمون اصلی جنسی مردانه است که به وسیله بیضه‌ها تولید می‌شود. این هورمون برای رشد و حفظ بافت‌های تولید مثل مردان از جمله تولید اسپرم حیاتی است. میزان تستسترون پایین که با عنوان هیپوگنادیسم شناخته می‌شود، روی تولید اسپرم و باروری مردان تاثیر منفی دارد.
- هورمون لوتئین (LH): هورمون LH نقش مهمی را در تحریک تولید تستسترون به وسیله بیضه‌ها ایفا می‌کند. این هورمون به تنظیم فرآیند اسپرم زایی (تولید اسپرم) و آزادسازی اسپرم‌های بالغ در منی کمک می‌کند. میزان غیرطبیعی هورمون LH می‌تواند باعث مشکلاتی در توانایی تولید تستسترون و اسپرم شود.
- هورمون محرک فولیکول (FSH): هورمون FSH مسئول تحریک رشد و تکامل سلول‌های اسپرم است و نقش اساسی در تولید اسپرم دارد. سطح بالای FSH نشانگر اختلال در تولید اسپرم یا مشکل در پاسخ بیضه‌ها به هورمون FSH است.
- پرولاکتین: پرولاکتین هورمون اصلی مرتبط با هورمون شیردهی در زنان است. میزان بالای پرولاکتین که با نام هایپرپرولاکتینمی شناخته می‌شود، تعادل هورمونی را به هم می‌زند و بر روی تولید اسپرم تاثیر منفی دارد.
- هورمون‌های تیروئید: هورمون‌های تیروئید، شامل هورمون محرک تیروئید (TSH)، تری یدوتیرونین (T3) و تیروکسین (T4) نقش اساسی در تنظیم سوخت و ساز و عملکرد تولید مثل ایفا می‌کنند. میزان غیرطبیعی هورمون‌های تیروئید بر روی تولید اسپرم و باروری تاثیر منفی دارد.
- استرادیول: با این که هورمون استرادیول به عنوان یک هورمون زنانه شناخته می‌شود، ولی مقادیر کمی استرادیول در بدن مردان نیز وجود دارد. میزان بالای استرادیول در مردان نشانگر عدم تعادل هورمونی یا اختلال در عملکرد بیضه است که بر روی باروری تاثیر منفی دارد.
- سایر هورمون‌ها: در برخی موارد، هورمون‌های بیش‌تری نسبت به موارد فوق نیز ممکن است در پارامترهای آزمایش هورمونی اندازه‌گیری شوند. مثل گلوبولین متصل به هورمون جنسی (SHBG)، اینهیبین B و هورمون آنتی مولرین (AMH). این هورمون‌ها محیط کلی هورمون و سلامت تولید مثل در مردان را نشان می‌دهند.
آزمایش هورمونی معمولاً از طریق نمونه خون انجام می‌شوند و در محیط آزمایشگاهی مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. نتایج آزمایش هورمونی به تشخیص عدم تعادل هورمونی که ممکن است باعث ناباروری در مردان شود کمک می‌کنند. بر اساس وضعیت هورمون‌های مردان، پزشک متخصص می‌تواند گزینه‌های درمان مناسب را برای بازیابی تعادل هورمونی و بهبود باروری تجویز کنند.
لازم است توجه داشته باشید که آزمایش هورمونی به خودی خود باعث درک کامل دلیل ناباروری مردان نمی‌شود. بلکه علاوه بر آزمایش هورمونی، آزمایشات تشخیصی دیگر از جمله آزمایش منی، آزمایش ژنتیک یا تصویربرداری ممکن است لازم باشند تا بتوان بخش‌های مختلف سلامت تولید مثل مردان را ارزیابی کرد. معاینه و بررسی جامع بدن همراه با آزمایش هورمونی به تشخیص و درمان ناباروری در مردان کمک می‌کند.
آزمایش ژنتیک جهت تشخیص ناباروری در مردان
آزمایشات ژنتیک برای تشخیص ناهنجاری‌های کروموزومی، ریزحذف های کروموزوم Y یا ناهنجاری ژنتیکی خاص مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تصویربرداری در ناباروری مردان
روش‌های تصویربرداری در ناباروری مردان از جمله سونوگرافی کیسه بیضه یا سونوگرافی ترانس رکتال برای بررسی اندام‌های تولید مثل، تشخیص هرگونه ناهنجاری‌های ساختاری یا تشخیص اسندادهای مرتبط به ناباروری مردان صورت می‌گیرند.
فرآیندهای تشخیص جانبی
در برخی موارد، فرآیندهای اضافه‌تر مثل نمونه‌برداری یا بیوپسی بیضه، وازوگرافی (تصویربرداری از مجرای دفران) یا معاینه انزال رتروگراد یا معکوس با هدف جمع‌آوری اطلاعات تکمیلی انجام می‌شوند.
روش‌های درمان ناباروری در مردان
درمان ناباروری مردان به دلایل زمینه‌ای ناباروری بستگی دارد و ممکن است روش‌های مختلفی در آن امتحان شود. این روش‌ها عبارتند از:
- بهبود سبک زندگی
- مصرف دارو جهت برطرف کردن عدم تعادل هورمونی، بهبود تولید اسپرم یا درمان عفونت‌های موجود در بدن
- عمل‌های جراحی جهت درمان ناهنجاری‌های ساختاری، رفع انسداد یا بازیابی اسپرم از سیستم تولید مثل
- ترمیم واریکوسل با عمل جراحی برای بالا بردن کیفیت اسپرم و باروری مردان
- اپیدیدیم یا عمل جراحی بازسازی مجرای دفران جهت آزاد کردن مسیر عبور اسپرم
- استخراج میکروسکوپی اسپرم بیضه (TESE) جهت بازیابی اسپرم از بیضه‌ها برای استفاده از روش‌های کمک باروری
- لقاح داخل رحمی (IUI)
- لقاح آزمایشگاهی (IVF)
- آسپیراسیون اسپرم بیضه (TESA)
- روش‌های بازیابی اسپرم
- اسپرم اهدایی
سخن آخر
ناباروری مردان، عامل مهمی در بچه دار شدن بین بسیاری از زوج‌ها می‌باشد. درک دلایل، معاینه و تشخیص کامل و جست و جوی روش‌های درمانی مناسب، قدم‌های مهمی برای درمان ناباروری مردان به شمار می‌روند. با درمان مناسب، حمایت عاطفی از سوی اطرافیان و آرام بودن، افراد و زوج‌ها می‌توانند چالش‌های بارداری مردان را صبر و آرامش پشت سر بگذارند.