حتماً در مورد رگ‌های واریسی شنیده‌اید؛ رگ‌های واریسی، در واقع سیاهرگ‌هایی هستند که قادر به انجام فعالیت نرمال خود نیستند و عموماً در ناحیه‌ای از رگ متورم می‌شوند و حالت گره مانندی به خود می‌گیرند. اکثر افراد تصور می‌کنند واریس فقط در رگ‌های پا رخ می‌دهد اما باید گفت که این عارضه معمولاً در تمامی رگ‌های اندام‌های تحتانی قابل مشاهده است. در این عارضه قسمتی از سیاهرگ که دارای دریچه‌های مخصوصی برای هدایت جریان خون به سمت بالا و به سمت قلب است مختل می‌شود و می‌تواند مشکلاتی را برای شخص ایجاد کند. در ناحیه کیسه بیضه نیز احتمال واریسی شدن رگ‌ها وجود دارد که به آن واریکوسل می‌گویند. در این مقاله به تشریح این بیماری، علل و عوارض آن خواهیم پرداخت.
واریکوسل چیست؟
واریکوسل یک بیماری دستگاه تناسلی آقایان است. از واریکوسل به عنوان واریس بیضه نیز یاد می‌شود. علت این نام‌گذاری بزرگ شدن و تورم رگ‌های خونی داخل کیسه بیضه است که از حیث ظاهری بسیار شبیه رگ‌های واریسی است. از طرفی همانند بیماری واریس مشکل اصلی مربوط به سیاهرگ‌های موجود در کیسه بیضه است. در واقع کیسه بیضه نیز مانند سایر ارگان‌های بدن دارای انواع وریدها می‌باشد. سرخرگ‌ها و سیاهرگ‌ها با خون‌رسانی به بیضه‌ها مواد مغذی و اکسیژن را به کیسه بیضه‌ها می‌رساند و مواد زائد را از بیضه‌ها خارج می‌کند.
این بیماری در واقع یک بیماری متداول و رایج بین مردان است و تقریباً ۱۵ درصد از آقایان به آن مبتلا می‌شوند. این بیماری بین مردان جوان که بین ۱۵ تا ۲۵ سال دارند بیشتر گزارش شده است. واریکوسل یکی از عمده‌ترین علت ناباروری در آقایان است. این بیماری بر میزان تولید و کیفیت اسپرم‌ها تأثیر نامطلوبی دارد. واریکوسل منجر به کاهش تولید اسپرم خواهد شد و همچنین باعث تورم و کوچک شدن اسپرم‌ها نیز می‌شود.
واریکوسل در دوران بلوغ ایجاد می‌گردد. این بیماری بیشتر در سمت چپ کیسه بیضه گزارش شده است و بسیار به ندرت در سمت راست رویت می‌شود، البته این عارضه می‌تواند در هر دو سمت کیسه بیضه نیز رخ دهد. باید در نظر داشت که همه نوع واریکوسل بر تولید اسپرم تأثیرگذار نیست.
واریکوسل یک بیماری قابل تشخیص و قابل درمان است و گاهی نیاز به درمان خاصی هم ندارد اما اگر شدت بروز عوارض زیاد باشد ممکن است روش درمانی به عمل جراحی نیز منتهی شود.
علائم واریکوسل چیست؟
معمولاً این بیماری علامت خاصی ندارد و اگر هم علائم در مبتلایان ظاهر شود معمولاً فرد نسبت به آن بی‌توجه است. گاهی فرد مبتلا به این بیماری بعد از بروز مشکلات باروری متوجه بیماری خود می‌شود. از این رو در بررسی علل ناباروری، پزشک متخصص متوجه بروز این بیماری در فرد می‌شود. بهر تقدیر علائم و نشانه‌های ابتلا به واریس بیضه عبارتند از:
- فرد مبتلا احساس سنگینی در یکی از بیضه‌ها دارد و معمولاً بیضه سمت چپ بزرگتر و سنگین‌تر می‌شود.
- فرد علاوه بر احساس سنگینی، احساس گرفتگی و درد در ناحیه بیضه دارد.
- رگ‌های درون کیسه بیضه بزرگ و پیچ‌خورده می‌شوند.
- وجود یک توده یا گره در سطح بیرونی کیسه بیضه که گاهی بزرگ و قابل رویت است و گاهی کوچک است اما قابل لمس می‌باشد.
- کاهش تولید اسپرم
- فرد مبتلا بعد از فعالیت شدید و یا گرمای زیاد، احساس دردناکی خواهد داشت.
- ممکن است درد در ناحیه بیضه با ایستادن طولانی مدت شدت پیدا کند و با دراز کشیدن این درد معمولاً تسکین می‌یابد.
- اختلال در توانایی باروری
علت واریکوسل چیست؟
همانطور که اشاره شد بیضه‌ها برای دریافت مواد مغذی و اکسیژن مانند هر عضو دیگری در بدن نیازمند تغذیه از طریق رگ‌های خونی هستند. در بدن این وظیفه بر عهده سرخرگ‌هاست. همانطور که سرخرگ‌ها خون حاوی اکسیژن و مواد غذایی را به کیسه‌های بیضه می‌رسانند، شریان‌های نیز وجود دارند که خون فاقد اکسیژن و مواد غذایی را از بیضه‌ها دریافت می‌کنند و آن را مجدداً به قلب بازمی‌گردانند، این شریان‌ها همان سیاهرگ‌ها هستند. در عارضه واریس و یا تورم رگ‌ها، در واقع این سیاهرگ‌ها هستند که به دلایلی قادر به برگشت خون به شریان‌های اصلی نیستند. در هر طرف کیسه بیضه، شبکه‌ای از سیاهرگ‌های کوچک وجود دارد که به آن‌ها شبکه پامپینی‌فرم می‌گویند. در واقع واریکوسل حاصل بزرگ شدن و تورم شبکه پامپینی‌فرم می‌باشد. اما علت این متورم شدن به طور دقیق مشخص نشده است و ممکن است در اثر عملکرد نامناسب و ناکارآمد دریچه‌های داخل وریدها باشد. از این دریچه‌ها به نام دریچه‌های لانه کبوتری یاد می‌شود. این دریچه‌ها در اندام‌های تحتانی بدن وجود دارند و با اعمال فشار به سیاهرگ سبب می‌شوند خون بر خلاف جاذبه زمین به سمت بالا حرکت کند و برای برگشت خون به قسمت‌های پایین‌تر بعد از هر مرحله بسته می‌شود.
علاوه بر این مسیری که ورید سمت چپ بیضه طی می‌کند با مسیر ورید بیضه سمت راست تفاوت دارد و محققان معتقدند این یکی از دلایلی است که تورم و بزرگ شدن در ورید بیضه سمت چپ بیشتر از بیضه سمت راست اتفاق می‌افتد. بدین ترتیب هنگامی که خون فاقد اکسیژن در شبکه پامپینی‌فرم نگه داشته می‌شود، این وریدها گشاد می‌شوند و باعث ایجاد واریکوسل می‌شوند.
عوارض واریکوسل چیست؟
ابتلا به بیماری واریکوسل یا همان واریس بیضه سبب می‌شود تنظیم دمای بیضه‌ها مختل شود. فراموش نکنید که دمای نرمال برای فعالیت بیضه‌ها بسیار مهم است. به طور معمولاً دمای بیضه‌ها ۳ درجه پایین‌تر از دمای عمومی بدن (۳۷ درجه سانتی‌گراد) است. روی کیسه بیضه‌ها ماهیچه‌هایی به نام ماهیچه صاف وجود دارند که فعالیت انقباضی آن‌ها غیرارادی است. هنگامی که دمای بیضه‌ها از حد معمول کمتر شود، این ماهیچه‌ها منقبض می‌شوند و بیضه‌ها را به زیر شکم نزدیک می‌کنند تا دمای آن‌ها متعادل شود.
همچنین ابتلا به واریکوسل می‌تواند منجر به استرس اکسیداتیو شود. اکسیداتیو یا اکسیداسیون یک فرآیند طبیعی و ضروری در بدن است. زمانی که استرس اکسیداتیو رخ می‌دهد، بین فعالیت رادیکال‌های آزاد و فعالیت آنتی‌اکسیدانی عدم تعادل به وجود می‌آید. رادیکال‌های آزاد با عوامل بیماری‌زا مبارزه می‌کنند و مانع از ایجاد عفونت در بدن می‌شوند. زمانی که رادیکال‌های آزاد بیش از حدی باشد که آنتی‌اکسیدان‌ها نتوانند متعادل بمانند، رادیکال‌های آزاد به بافت چربی، DNA و پروتئین‌های بدن آسیب وارد می‌کنند و آسیب می‌تواند منجر به بروز انواع بیماری شود.
به طور کلی واریکوسل می‌تواند عوارض زیر را در بدن ایجاد کند:
به خطر انداختن سلامت بیضه‌ها: از آنجا که این بیماری بیشتر در افراد در حال بلوغ رخ می‌دهد، ممکن است سبب شود تا رشد بیضه‌ها را محدود کند و در تولید هورمون‌های جنسی اختلال ایجاد کند. در آقایانی که سن بلوغ را رد کرده‌اند واریکوسل ممکن است منجر به کوچک شدن تدریجی بیضه‌ها شود.
ناباروری: پیشتر هم اشاره شد که همه افرادی که مبتلا به واریکوسل می‌شوند، الزاماً نابارور نخواهند شد اما آمار نشان می‌دهد ۱۰ تا ۲۰ درصد مردانی که مبتلا به واریکوسل هستند برای فرزندآوری دچار مشکل می‌شوند. در بین مردانی که مشکلات ناباروری دارند حدود ۴۰ درصد مبتلا به واریس بیضه هستند. واریکوسل سبب می‌شود تا بیضه‌ها اسپرم کمتری تولید کنند. علاوه بر این ممکن است DNA اسپرم نیز آسیب ببیند و سبب شود مورفولوژی (شکل ظاهری) و حرکت اسپرم ضعیف شود.
این که واریکوسل چطور باعث ناباروری می‌شود به طور دقیق مشخص نیست اما محتمل‌ترین ایده در این مورد این است که خون جمع شده در بیضه باعث می‌شود دمای کلی بیضه بالا برود و افزایش دمای داخل کیسه‌های بیضه در عملکرد اسپرم‌ها اختلال ایجاد می‌کند.
برخی دیگر از محققان معتقدند گردش خون ضعیف در کیسه بیضه سبب افزایش سموم و مواد مضر می‌شود که باعث اختلال در سلامت اسپرم‌ها و مایع منی می‌گردد.
علاوه بر دو نظریه فوق نظریه‌ای دیگری نیز وجود دارد که معتقد است افزایش فشار کیسه بیضه باعث تضعیف و اختلال در عملکرد مایع منی می‌شود.
راه‌های تشخیص واریکوسل
تشخیص واریکوسل از طریق معاینه بدنی است. پزشک متخصص از بیمار می‌خواهد لباس زیر خود را دربیاورد و حرکاتی که او می‌گوید را انجام دهد مثلاً نفس عمیق بکشد یا به خود فشار بیاورد (حالتی شبیه اجابت مزاج). در این شرایط وضعیت بیضه‌ها را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. قرار گرفتن در حالت ایستاده باعث می‌شود تا در اثر فشار و تحمل وزن، تورم در ناحیه بیضه بیشتر شود و واریکوسل آشکار گردد.
علاوه بر معاینه فیزیکی، استفاده از روش سونوگرافی نیز می‌تواند، روش مناسبی برای تشخیص این بیماری باشد.
توجه داشته باشید که واریکوسل در شرایطی که موجب ناباروری نشود و یا با درد همراه نباشد نیاز به درمان خاصی ندارد و بی‌ضرر خواهد بود. اما باید نسبت به وجود هر توده‌ای در بیضه‌ها حساس بود و نباید تصور شود هر توده‌ای، واریکوسل است. برخی توده‌های بیضه ممکن است وخیم باشند و نیاز به درمان فوری پزشکی داشته باشند.
شیوه‌های درمان واریکوسل
همانطور که پیشتر اشاره شد واریکوسل اگر موجب ناباروری نشود و یا دردناک نباشد نیاز به درمان خاصی ندارد. انتخاب روش معالجه بستگی به اندازه و ابعاد واریکوسل دارد. درمان واریکوسل زمان‌بر است و یک درمان زود بازده نیست.
معمولاً در اولین قدم علل ناباروری بررسی می‌گردد. گاهی علت ناباروری مربوط به همسر بیمار است و نیازی به درمان واریکوسل نیست. ممکن است مرد مبتلا به عارضه آزو اسپرمی باشد بدین معنا که در مایع منی او اسپرم وجود ندارد، این عارضه ربطی به واریکوسل ندارد و برای همین نیاز به درمان واریکوسل نیست. از این رو هر ناباروری با درمان واریکوسل برطرف نمی‌شود و باید علت آن ابتدا بررسی و ارزیابی شود. همانطور که مثال زدیم برخی از علل ناباروری هیچ ارتباطی با تورم و واریس بیضه ندارد.
در برخی مواقع با تجزیه و تحلیل مایع منی مشخص می‌شود که تعداد اسپرم به طور غیرطبیعی در مایع منی کم است، در چنین شرایطی درمان واریکوسل پیشنهاد می‌شود و ممکن است درمان به افزایش قدرت باروری مرد کمک کند.
به طور کلی واریکوسل را با روش‌های زیر درمان می‌کنند:
انواع عمل جراحی برای درمان بیماری واریکوسل
در این نوع عمل جراحی، وریدی که آسیب دیده است را مسدود می‌کنند تا جریان خون به وریدهای سالم هدایت شود. وظیفه گردش خون صحیح و مطلوب را دو شریان دیگر که وظیفه دریافت و گرفتن خون از کیسه بیضه را دارند، بر عهده می‌گیرند.
در چنین شرایطی بعد از عمل جراحی ممکن است بیضه آسیب‌دیده به ابعاد و اندازه نسبتاً طبیعی خود بازگردد و امکان دارد تعداد اسپرم‌ها در مایع منی افزایش یابد و بی‌نظمی‌ها و اختلال در عملکرد اسپرم‌ها مرتفع شود. بدین ترتیب با عمل جراحی، قدرت باروری تا حدود زیادی بهبود می‌یابد.
واریکوسل‌کتومی میکروسکوپی
این عمل جراحی یک عمل بسیار حساس و ظریف است. جراح متخصص یک برش کوچک در پایین کشاله ران ایجاد می‌کند و با استفاده از یک میکروسکوپ قدرتمند، وریدهای کوچکی که دچار مشکل شده‌اند را شناسایی می‌کند و طی یک فرایند طولانی‌مدت که معمولاً بین ۲ تا ۳ ساعت زمان می‌برد، این وریدها را مسدود می‌نماید. این روش جراحی کم‌خطر است و عوارض کمی دارد و همچنین دوره نقاهت آن کوتاه است.
واریکوسل‌کتومی لاپاروسکوپی
در ین نوع عمل جراحی، پزشک متخصص از طریق شکم بیمار اقدام به درمان بیماری می‌کند. بدین ترتیب که جراح چند برش کوچک در قسمت تحتانی شکم بیمار ایجاد می‌کند سپس به وسیله ابزارهای خصوص و پیشرفته یک دوربین فیلمبرداری را وارد شریان‌های بیمار می‌کند. شبکه سیاهرگی در این منطقه پیچیده است و بنابراین کار کمی دشوارتر است. در این روش رگ‌های کمتری بسته می‌شود. مدت زمان لازم برای این جراحی بین ۳۰ تا ۴۰ دقیقه است. گرچه نسبت به عمل واریکوسل‌کتومی میکروسکوپی زمان عمل کوتاه‌تر است اما این نوع جراحی خطرات بیشتری برای بیمار دارد و مدت زمان بهبودی و نقاهت آن نیز طولانی‌تر خواهد بود.
اگر نیاز به درمان جراحی واریکوسل باشد، پزشکان بیشتر به استفاده از روش اول (واریکوسل‌کتومی میکروسکوپی) تمایل دارند.
شیوه‌های درمانی غیرجراحی واریکوسل
آمبولیزاسیون زیرپوستی
یک روش درمان غیرجراحی که معمولاً جایگزین روش‌های جراحی می‌شود، آمبولیزاسیون واریکوسل است. در این روش، ورید آسیب‌دیده با ایجاد یک سد کوچک مسدود می‌گردد. روش کار به این صورت است که یک متخصص رادیولوژی، یک لوله کوچک را در رگ کشاله ران و یا رگ گردن بیمار وارد می‌کند، سپس با استفاده از تصویربرداری روی مانیتور، لوله مورد نظر به محل آسیب هدایت می‌شود. سپس رادیولوژیست با استفاده از رهاسازی یک محلول باعث ایجاد انسداد در رگ آسیب‌دیده می‌شود و بدین ترتیب آن رگ را مسدود می‌نماید. این روش درمانی حدود یک ساعت به طول می‌انجامد. برای کاهش درد یک بی‌حسی موضعی در محل ورود لوله، تزریق می‌شود. گاهی متخصص با توجه به شرایط روحی بیمار ممکن است یک آرام‌بخش نیز برای او تزریق نماید. مدت زمان نقاهت و بهبودی در این روش کوتاه است و بعد از برطرف شدن بی‌حسی ممکن است بیمار فقط درد خفیفی داشته باشد. فرد تحت درمان، بعد از یک الی ۲ روز قادر است تا فعالیت‌های روزمره خود را از سربگیرد و بعد از گذشت ۷ روز می‌تواند ورزش کند.
اقدامات قبل و بعد از عمل واریکوسل
هر نوع درمانی چه از نوع جراحی باشد چه غیرجراحی، عوارضی را برای بیمار در پی دارد و بیمار باید دوران نقاهت خود را با رعایت نکاتی که پزشک متخصص گوشزد می‌کند، سپری کند. همچنین رعایت برخی موارد قبل از عمل می‌تواند از شدت بروز عوارض بکاهد. بعد از عمل واریکوسل لازم است تا نکات زیر مد نظر بیمار قرار گیرد:
- اولین نکته مهم این است که شیوه درمانی واریکوسل هر چه که باشد بیمار نیاز به بستری شدن طولانی مدت در بیمارستان یا کلنیک را ندارد و معمولاً بعد از درمان همان روز یا فردی روز عمل، بیمار ترخیص می‌شود.
- لازم است تا چند ساعت پس از عمل، بیمار مصرف انواع مایعات به خصوص آب و آبمیوه طبیعی را شروع کند.
- بعد از عمل جراحی نیاز است تا بیمار استراحت کند و از انجام هر گونه فعالیت غیرضروری اجتناب نماید.
- معمولاً ۲ الی ۳ روز بعد از عمل جراحی، اگر محل برش خورده، ترشح نداشته باشد، بیمار می‌تواند پانسمان را از محل زخم بردارد و استحمام کند.
- بعد از ۷ الی ۱۰ روز لازم است تا بیمار برای کشیدن بخیه‌ها به پزشک مراجعه نماید.
- پزشک برای کاهش درد و جلوگیری از عفونت، داروهایی را تجویز خواهد کرد که لازم است دوره مصرف داروها کامل شود.
- بیمار بعد از گذشت یک هفته می‌تواند رابطه جنسی برقرار کند.
- بعد از گذشت ۲ هفته و اجازه پزشک در صورتی که واریکوسل عود نکرده باشد، فرد می‌تواند تمام فعالیت‌های روزمره خود از قبیل ورزش، رانندگی، پیاده‌روی و حتی بلند کردن اجسام نیمه‌سنگین را انجام دهد.
- اگر بعد از عمل، بیمار، شاهد بروز خونریزی و ترشحات زیاد بود، لازم است تا سریعاً به پزشک مراجعه کند.
- اگر بیمار بعد از عمل تب بالایی داشت و ناحیه بیضه یا اطراف آن متورم بود لازم است تا موضوع را با پزشک خود در میان بگذارد.