از سونوگرافی پنج بعدی چه می‌دانید؟

یکی از روش‌های نوین تصویر برداری سونوگرافی چند بعدی است. سونوگرافی سه، چهار و پنج بعدی انواع خاصی از تصویر برداری غیرتهاجمی هستند که برای تشخیص انواع بیماری‌ها استفاده می‌شوند. تفاوت این سه نوع سونوگرافی در وضوح تصاویر ایجاد شده است. در سونوگرافی چهار و پنج بعدی تصاویر بدست آمده مانند یک فیلم به نمایش درمی‌آیند. تصاویر ایجاد شده در سونوگرافی ۵ بعدی HD است و از آن به عنوان سونوگرافی HD نیز نام برده می‌شود. گاهی بانوان باردار برای سرگرمی و داشتن تصویر واضح‌تری از شکل و شمایل جنین، خودسرانه برای انجام سونوگرافی ۵ بعدی اقدام می‌کنند که این کار ممکن است عوارضی را برای مادر و جنین به همراه داشته باشد. در این مقاله شما را با این روش سونوگرافی آشنا خواهیم کرد و از معایب و مزایایی آن برای شما خواننده محترم مجله اینترنتی پینو بیبی بیشتر خواهیم گفت.

در این مقاله قصد داریم تا شما را با نوع خاصی از سونوگرافی آشنا که کنیم که به آن سونوگرافی ۵ بعدی یا سونوگرافی ۵D می‌گویند.

تاریخچه سونوگرافی چیست؟

واژه سونوگرافی Sonographie از دو بخش Sono به معنی صوت و Graphie به معنی ترسیم کردن، تشکیل شده است. بنابراین سونوگرافی در واقع صوت نگاری که متخصص با دیدن گراف‌های صوتی به تفسیر این گراف‌ها می‌پردازد. استفاده از امواج صوت در ابتدا برای شناسایی موقعیت ناوگان‌های دریایی کاربرد داشت در حدود پنجاه تا شصت سال بعد از آن کم کم راه خود را در پزشکی باز کرد و در ابتدا فقط از امواج صوت در تشخیص خط وسط مغز استفاده می‌شد. به تدریج کاربردهای امواج صوتی بیشتر شد و دستگاه‌های مختلفی ساخته شده که هر کدام بر مبنای صوت می‌توانستند اطلاعاتی از شرایط بیمار را در اختیار پزشک قرار دهند مانند اولتراسوند، سونوگرافی، سی تی اسکن، ام آر آی MRI و مقطع‌نگاری پوزیترون. امواج فراصوت قابلیت عبور از استخوان‌ها و کلاً بافت‌های سفت و متراکم را ندارند. هم‌چنین قادر به عبور از میان گاز و هوا نیستند و در مواجه با این موارد بازتاب پیدا می‌کنند؛ بنابراین امواج فراصوت روش چندان کارآمدی برای تصویربرداری از سینه، روده و معده نمی‌باشند. گازهای موجود در روده‌ مانع تصویربرداری از اندام‌های داخلی‌تر مانند لوزالمعده و آئورت می‌شود. از معایب دیگر امواج فراصوت این است که در برخورد با بافت‌ها افت پیدا کرده و گاه تصاویر و گراف‌های به وجود آمده چندان واضح و شفاف نیستند.

سونوگرافی کلاسیک

امواج فراصوت در قالب دستگاه‌های مختلف راه خود را به حوزه بهداشت و درمان باز کردند و باعث ایجاد تحولات اساسی و بنیادی در شناخت بیماری‌ها و حتی درمان برخی بیماری‌ها شدند. سونوگرافی نیز از این قاعده مستثنی نبود. از سونوگرافی برای بررسی اندام‌های و ارگان‌های زیر پوست مانند عضلات، تاندون‌ها و غیره استفاده می‌شود.

سونوگرافی یک ابزار تشخیصی برای متخصصان زنان و زایمان است که در آن به بررسی وضعیت جنین در طی دوران حاملگی می‌پردازند. با پیشرفت علم و فناوری، این حوزه نیز پیشرفت کرده است. شاید خیلی از مادران و پدران جوان فقط سونوگرافی را برای دانستن جنسیت جنین خود لازم بدانند اما از نظر پزشک بررسی عکس‌ها وگراف‌های موجود جهت سنجش سلامت جنین و مادر استفاده می‌شود.

تقریباً اواخر دهه ۱۹۵۰ میلادی بود که سونوگرافی به طور گسترده برای تشخیص ناهنجاری‌های جنینی در دوران بارداری استفاده شد. با گسترش آن در حال حاضر در تعیین سن بارداری، اندازه‌گیری جنین و موقعیت جنین در کیسه آمنیوتیک و … کاربرد دارد. سونوگرافی با ابعاد بالاتر نیز انجام می‌گیرد که البته بیشتر موارد غیرضروری هستند. این نوع سونوگرافی به درخواست والدین جهت داشتن تصویری واضح‌تر از جنین داخل رحم انجام می‌گیرد. در حال حاضر از امواج اولتراسوند جهت اسکن کردن اندام‌های داخلی بدن استفاده می‌شود که باعث ایجاد سونوگرافی‌های دو بعدی تا پنج بعدی شده‌اند.

کلاسیک‌ترین و قدیمی‌ترین نوع سونوگرافی، اسکن اولتراسوند دو بعدی است. در این روش با استفاده از امواج صوتی با فرکانس بالا، تصویری مسطح و سیاه – سفید از اندام و یا رویان تشکیل می‌شود. در زمان بارداری متخصص و یا سونولوژیست، پروب سونوگرافی (کاوشگر) را بر روی شکم مادر حرکت می‌دهد، امواج صوتی به بدن جنین برخورد کرده و انعکاس آن تصاویری را بر روی نمایشگر تشکیل می‌دهد.

کاربردهای سونوگرافی در بارداری

در اوایل حاملگی، تصاویر اسکن دو بعدی با استفاده از کاوشگر واژینال جمع‌آوری می‌شوند تا بتوان تعیین سن بارداری را به طور دقیق‌تری تخمین زد و یا این که بتوان به کمک این سونوگرافی مکان‌های لانه گزینی تخمک بارور شده را تشخیص داد. با گذشت زمان و رشد جنین، این اسکن‌ها را می‌توان به صورت شکمی (روی شکم) انجام داد، مانند روش غربالگری سه ماهه اول بارداری یا اسکن رشد سه ماهه دوم بارداری که از روی شکم مادر قابل انجام است. در برخی موارد به تشخیص پزشک سونوگرافی‌های دو بعدی در دوران مختلف حاملگی صورت می‌گیرد تا متخصص از وضعیت سلامت جنین و موقعیت جنین، رشد جنین اطلاعات دقیق‌تری را به دست بیاورد. حتی برخی متخصصان زنان و زایمان سونوگرافی دو بعدی را در مطب خود انجام می‌دهند.

باید خاطر نشان کرد که تصاویر سونوگرافی دو بعدی صرفاً تصاویری مسطح است و رنگی نیست. اما آن چه تحت عنوان ریپورت (گزارش) سونوگرافی به دست متخصص می‌رسد اطلاعات لازم را در اختیار او قرار خواهد داد.

سونوگرافی پنج بعدی چیست؟  

سونوگرافی پنج بعدی یا HD که به سونوگرافی زنده نیز معروف است. قادر به ارائه تصاویر واضح و شفاف‌تری از اندام یا ارگان مربوطه است. گاه پزشک با مشاهده تصاویر سونوگرافی معمولی درخواست سونوگرافی سه بعدی، چهار بعدی و یا پنج بعدی را می‌کند. که این سونوگرافی‌ها تصاویر دقیق‌تری از موقعیت ارگان و اندام‌هایی که پزشک مد نظر دارد را ارائه می‌کند.

در ادامه مطلب سعی می‌کنیم به سوالاتی که در ذهن شما است پاسخ دهیم؛ سوالاتی نظیر: تفاوت این سونوگرافی با سایر سونوگرافی‌ها در چه چیز است؟ چه زمان باید سونوگرافی پنج بعدی انجام داد؟ ضرورت سونوگرافی پنج بعدی در چیست؟ آیا سونوگرافی پنج بعدی بر سلامت جنین اثر دارد؟ سوال اصلی این‌جاست که آیا این اسکن‌های صوتی بی‌ضرر هستند؟ این سونوگرافی چقدر ایمن است؟ چه زمان باید از سونوگرافی استفاده نمود؟

تفاوت تصاویر در سونوگرافی‌های مختلف

اساس کار تمام سونوگرافی‌ها بر پایه تابش امواج فراصوت و دریافت بازتاب این امواج است. اما هر کدام از سونوگرافی‌ها اطلاعاتی که در اختیار متخصص زنان و زایمان قرار می‌دهند نیز متفاوت است. هر چقدر که ابعاد تابشی این امواج بالاتر می‌رود مسلماً تصاویر واضخ‌تری در اختیار متخصص قرار می‌گیرد.

• سونوگرافی دو بعدی ۲D: این فناوری سونوگرافی سنتی یا کلاسیک است. در سونوگرافی دو بعدی، امواج صوتی غیریونیزه با فرکانس بالا تنها در یک صفحه ارسال و دریافت می‌شوند. امواج صوتی یک تصویر سیاه و سفید از جنین را منعکس می‌کنند. سونوگرافی ۲ بعدی، معمولاً برای ارزیابی آناتومی و مورفولوژی جنین استفاده می‌شود. هم‌چنین سونوگرافی دو بعدی برای تعیین جنسیت انجام می‌گیرد. تصاویر ایننوع سونوگرافی مسطح و سیاه – سفید است.
• سونوگرافی سه بعدی ۳D: با پیشرفت فناوری در زمینه پزشکی، اولتراسوند سه بعدی با استفاده از جمع‌آوری داده‌ها منجر به توسعه ابعاد تصویر شد. فناوری سه بعدی از همان امواج صوتی سونوگرافی دو بعدی با فرکانس بالا استفاده می‌کند و استفاده از آن امواج به همان اندازه ایمن است. امواج صوتی بازتاب‌هایی را از زوایای مختلف نسبت به یکدیگر ایجاد می‌کنند. سپس دستگاه اولتراسوند این بازتاب‌ها را با نرم‌افزار محاسباتی پرسرعت خود ادغام می‌کند؛ در نتیجه یک تصویر سه بعدی ایجاد می‌شود. فناوری سه بعدی یک تصویر واقعی از جنین با جزئیات بیشتر را به والدین ارائه می‌دهد. تصاویر از طول، عرض و عمق جنین درون رحم تشکیل می‌شود. ویژگی‌های چهره جنین مانند لب‌ها، گونه‌ها و چشم او قابل تشخیص و مشاهده است.
• سونوگرافی چهار بعدی ۴D: این سونوگرافی در اصل یک سونوگرافی سه بعدی متحرک است. در حقیقت همان سونوگرافی سه بعدی است که به آن بعد زمان نیز اضافه شده است. یک فیلم کوتاه از حرکات جنین درون رحم است. تصاویر در این سونوگرافی مانند سونوگرافی سه بعدی دارای طول، عرض و عمق هستند که با اضافه شدن بعد زمان؛ تصاویر در کنار یکدیگر ایجاد یک فیلم متحرک را می‌‌کنند.
• سونوگرافی پنج بعدی ۵D یا HD: منظور از سونوگرافی HD (High Definition) همان مفهوم دیگر فناوری HD موجود در بازار است که همان ارائه تصویر واضح‌تر و مشخص‌تر است. سیستم اولتراسوند اطلاعات بسیار بیشتری را از داده‌های ۳ بعدی و ۴ بعدی نسبت به نسخه‌های قبلی جمع‌آوری می‌کند و تصاویر بسیار دقیقی از جنین ارائه می‌کند. تفاوت چندانی با سونوگرافی سه بعدی و چهار بعدی ندارد. نرم‌افزار پردازش تصویر در این سونوگرافی پیشرفته‌تر است. رنگ تصاویر به رنگ طبیعی نزدیک‌تر است.

چه زمانی برای سونوگرافی ۵ بعدی مناسب است؟

از لحاظ زمانی مانند سونوگرافی ۳ بعدی و ۴ بعدی در حد فاصل هفته‌های بیست و چهارم تا سی و دوم بارداری انجام این سونوگرافی مناسب است و در این بازه زمانی پردازش تصاویر بهتر است.

آیا سونوگرافی ۵ بعدی عوارضی برای جنین دارد؟

اساس سونوگرافی تابش امواج صوتی با فرکانس بالا به بدن جنین و دریافت بازتابش آن است، که در نهایت امواج بازتابش شده آنالیز می‌شوند و بر روی مانیتور تصویری ایجاد می‌کند. بر خلاف آزمایشات آمنیوسنتز یا نمونه‌برداری از پرزهای جفتی CVS و سایر آزمایشاتی که نوعی تهاجم به جنین درون کیسه آمنیوتیک است، سونوگرافی یک روش غیرتهاجمی است. در حال حاضر مطالعه یا پژوهشی دال بر خطرات و عوارض ناشی از استفاده سونوگرافی بر مادران و جنین منتشر نشده است. حتی سونوگرافی مانند عکس‌برداری با اشعه X نیز نمی‌باشد که خطراتی را برای بیمار و تکنسین پرتونگاری داشته باشد. اما به هر صورت بهتر است سونوگرافی در محیطی انجام گیرد که متخصص و تکنسین آن کاملاً آموزش دیده باشند. زیرا انجام سونوگرافی در محیط‌های تائید نشده با تکنسین‌های غیرحرفه‌ای که هیج استانداری را اعم از تعداد جلسات سونوگرافی، مدت زمان استفاده از سونوگرافی در هر جلسه، را رعایت نمی‌کنند و از دستگاه‌های غیر استاندارد استفاده می‌کنند ممکن است که هزینه و وقت بیمار را هدر بدهند.

در چه مکان‌های خدمات سونوگرافی ۵ بعدی ارائه می‌شود؟

همانطور که قبلاً گفته شد سونوگرافی ۵ بعدی بسیار شبیه سونوگرافی ۳ بعدی و چهار بعدی است صرفاً در پردازش تصاویر تفاوت دارند. بنابراین اگر متخصص بتواند سونوگرافی ۳ بعدی و ۴ بعدی را انجام بدهد، توانایی انجام سونوگرافی پنج بعدی را نیز دارد. سونوگرافی پنج بعدی زمانی انجام می‌گیرد که پزشکان به وجود مشکلی در جنین مشکوک شوند، در این شرایط اسکن ۵ بعدی را انجام دهند در غیر این صورت انجام آن ضرورتی ندارد. به عبارتی سونوگرافی پنج بعدی ابزار تشخیصی است نه یک ابزار سرگرمی. گرچه گاهی اوقات والدین صرفاً برای سرگرمی و داشتن تصویر واضح‌تری از جنین خود درخواست سونوگرافی پنج بعدی را دارند. با این حال در برخی مراکز با پرداخت هزینه مازاد والدین می‌توانند سونوگرافی پنج بعدی را درخواست نمایند. البته حتماً باید تکنسینی که سونوگرافی پنج بعدی را انجام می‌دهد تخصص لازم را داشته باشد چون در غیر این صورت هزینه پرداخت شده، به هدر خواهد رفت. همچنین مادر و جنین بیشتر در معرض امواج اولتراسوند سونوگرافی هستند. اگر دستگاه نیز کیفیت مناسب را نداشته باشد ممکن است مدت زمان استفاده از دستگاه و همچنین میزان امواج صادره شده و یا طول موج و شدت امواج صادره شده نیز باعث ایجاد مشکل در مادر و جنین شود.

مزایا و معایب سونوگرافی ۵ بعدی چیست؟

در یک محیط کلینیکال و مجهز پزشکی، تصاویر و اسکن‌های دقیق می‌توانند به تجسم مسائل بالقوه پزشکی کمک کنند تا پزشک بتواند خود آنالیز بهتری از شرایط داشته باشد و آن‌ها را بهتر برای والدین توضیح دهد. علاوه بر این موارد، اسکن‌های ۵ بعدی به والدین این امکان را می‌دهند تا ظاهر و شمای کلی بهتری از جنین درون رحم را داشته باشند که این امر بیشتر جنبه روانی و احساسی دارد و به تقویت پیوند میان والدین با جنین کمک می‌کند. در حال حاضر شواهدی کافی و متقن مبنی بر مضر بودن سونوگرافی پنج بعدی توسط سازمان FDA گزارش نشده است با این حال کالج متخصصان زنان و زایمان آمریکا انجام این سونوگرافی را بدون ضرورت پزشکی توصیه نمی‌کند. از قدیم هم گفته‌اند دفع خطر احتمالی عقلاً واجب است لذا تا انجام مطالعاتی در مورد ضررهای احتمالی یا عدم بی‌ضرر بودن این سونوگرافی صورت نگرفته است بهتر است از انجام آن صرفاً جهت سرگرمی خودداری شود. مگر در شرایطی که متخصص تشخیص بدهد آن هم در مراکزی که مورد تائید باشد.

سونوگرافی پنج بعدی اکثراً تحت بیمه قرار نمی‌گیرند لذا بازگشت هزینه نیز وجود ندارد پس صرفاً جهت سرگرمی بهتر است سراغ انجام این سونوگرافی نروید.

از معایب احتمالی سونوگرافی پنج بعدی، ایجاد حرارت در بافت‌های است که کاوشگر (پروب سونوگرافی) از روی آن رد می‌شود؛ لذا در بافت‌ها ایجاد حباب‌ها یا حفراتی کوچک می‌کند. دو شاخص حرارت و شاخص مکانیکی ایجاد حفره در سونوگرافی و کلاً هر ابزاری که از فناوری اولتراسوند استفاده می‌کند اهمیت دارد. در مورد سونوگرافی‌های ۳ بعدی و ۴ بعدی و ۵ بعدی نیز این دو شاخص توسط مجریان و تکنسین‌های سونوگرافی باید با دقت و حساسیت بیشتری مد نظر قرار گیرد تا این دو شاخص در محدوده طبیعی و استاندارد باشد. تاثیرات طولانی مدت گرما و کاویتاسیون (در صورت ایجاد حفره) بر روی جنین در این مرحله به طور کامل مشخص نیست، بنابراین FDA تاکید دارد که سونوگرافی باید فقط در موارد ضروری پزشکی انجام شود. اگر سونوگرافی پنج بعدی در محیط غیراستاندارد و توسط تکنسین غیرحرفه‌ای و یا فرد غیرمتخصص انجام گیرد می‌تواند برای مادر و جنین خطراتی در پی داشته باشد برای مثال مادر و جنین بیشتر در معرض امواج اولتراسوند سونوگرافی قرار بگیرند. اگر دستگاه نیز کیفیت مناسب را نداشته باشد ممکن است مدت زمان استفاده از دستگاه و هم‌چنین میزان امواج صادره شده و یا طول موج، شدت امواج صادره شده نیز استاندارد نباشد باعث ایجاد مشکل در مادر و جنین شود.

یکی از بزرگ‌ترین عیب‌های سونوگرافی چهار و پنج بعدی این است که در این سونوگرافی بانوان باردار بیشتر در معرض اشعه اولتراسوند هستند و اگر متخصص ناوارد و دستگاه هم غیراستاندارد باشد مدت زمان در معرض امواج بودن برای مادر و جنین بیشتر می‌شود. یک سونوگرافی پنج بعدی حداقل نیم ساعت زمان نیاز دارد چنان‌چه در هنگام انجام سونوگرافی پنج بعدی، تکنسین و متخصص کاوشگر تابنده امواج را بیش از مدت زمان لازم بر روی یک قسمت شکم مادر نگه دارد، ممکن است بافت‌های نرم جنین دچار آسیب بشوند زیرا این امواج ایجاد گرما می‌کنند. توقف کاوشگر بیش از اندازه در یک نقطه باعث سوختگی موضعی در آن ناحیه از بافت نرم جنین می‌شود. گاه مدت زمان استفاده از دستگاه طولانی می‌شود و باعث گرم شدن آب کیسه آمنیوتیک می‌شود به صورت تئوریک باعث جوش آمدن آب کیسه اطراف جنین می‌شود که مسلماً بر عملکرد سلول‌ها و ملکول‌های درون کیسه اثر دارد و اثرات جبران ناپذیری بر نوازد خواهد داشت.

البته تمام موارد فوق در مورد سونوگرافی سه بعدی و چهار بعدی نیز می‌تواند ایجاد شود زیرا تفاوت هر سه سونوگرافی در کیفیت تصاویر و افزایش ابعاد، وضوح تصاویر است.

از آنجا که سونوگرافی ۵ بعدی یک روش غیرتهاجمی تشخیصی در بارداری محسوب می‌شود به طور کلی بی‌خطر در نظر گرفته می‌شود. اما هنوز مطالعات و پژوهش‌های بیشتری در این زمینه مورد نیاز است، برخی از پژوهشگران احتمال می‌دهند که اثرات طولانی مدت سونوگرافی مکرر؛ ممکن است خطر ابتلا به اوتیسم، چاقی در دوران کودکی و سایر تاخیرهای رشدی را افزایش دهد. گاه این امواج چون اولتراسوند هستند و مافوق قدرت شنوایی انسان باعث آسیب به بخش حلزونی گوش جنین می‌شود و بر شنوایی نوزاد متولد شده اثر می‌گذارد. بهتر است که تا پزشک درخواست نداده از این سونوگرافی (۵D) اجتناب کنید و در صورت درخواست پزشک فقط یکبار در دوران بارداری از این سونوگرافی استفاده شود.

باید این نکته را در نظر داشت که سونوگرافی جای مراقبت‌های منظم بارداری را نمی‌گیرد و رعایت راهنمایی‎ها و توصیه‌های پزشکی، راه‌های پیشنهادی تشخیصی دیگر توسط متخصص زنان و زایمان در این زمینه راهگشا خواهد بود.