گیاه خار مقدس (Cnicus benedictus)، گیاهی بومی دریای مدیترانه از جنوب فرانسه تا ایران است. این گیاه به برگ‌های کرکی و قاصدک-مانند و شکوفه‌های زرد و تیغ تیغی خود معروف است. از قرون وسطی از این گیاه برای درمان طاعون بوبونیک، بهبود سلامت دستگاه گوارش و جلوگیری از عفونت استفاده می‌شده است؛ اما امروزه خار مقدس بیش‌تر جهت افزایش تولید شیر مادر در مادران شیرده مورد استفاده قرار می‌گیرد.
خار مقدس را نباید با خار مریم (Silybum marianum) که در طب سنتی معمولاً برای درمان اختلالات کبدی استفاده می‌شود، اشتباه گرفت.
قسمت بالای گیاه، برگ‌ها و ساقه‌های بالایی خار مقدس معمولاً به صورت چای دم می‌شوند و این گیاه به صورت مکمل، کپسول، قطره یا پودر نیز در عطاری‌ها فروخته می‌شود. اعتقاد بر این است که خار مقدس علاوه بر افزایش شیردهی، اشتها را نیز تحریک کرده و اسهال، سوء هاضمه، سرماخوردگی و آنفولانزا را درمان می‌کند. برخی از افراد، خار مقدس را مستقیماً روی جوش، ورم و سایر انواع عفونت پوستی می‌مالند تا سرعت بهبودی آن را بیش‌تر کند.
در این مقاله در مورد فواید و مضرات گیاه خار مقدس و نحوه درست مصرف آن صحبت خواهیم کرد.
خار مقدس برای چه استفاده می‌شود؟
خار مقدس یک مکمل گیاهی محبوب است که برای افزایش تولید شیر در مادران شیرده مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین برای درمان بیماری های گوارشی مانند سوء هاضمه و اسهال و همچنین سرفه، سرماخوردگی، آنفولانزا، عفونت های باکتریایی و ضایعات پوستی مصرف می شود. این گیاه بیش‌تر به شکل چای استفاده می شود که هم خورده می‌شود و هم به صورت موضعی با خیساندن گاز استریل در آن و قرار دادن مستقیم آن روی پوست کاربرد دارد.
نتیجه تحقیقات علمی درباره گیاه خار مقدس
اعتقاد بر این است که گیاه خار مقدس باعث افزایش شیر در مادران شیرده می‌شود. این گیاه می‌تواند عفونت‌های باکتریایی در بدن را رفع کند و حتی احتمالاً خاصیت ضد سرطانی داشته باشد.
تحقیقات علمی بیش‌تر کمک می‌کند تا تشخیص دهیم که این گیاه در عمل تا چه حد موثر است. زیرا مصرف گیاه خار مقدس در طب سنتی از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است و شواهد بالینی کمی وجود دارند که از نظر علمی نشان بدهند مصرف این گیاه مفید است.
با این که گیاه خار مقدس مزه تلخی دارد، اما این گیاه خوراکی است و سرشار از ترکیبی به نام cnicin می‌باشد که تصور می‌شود خواص ضد التهابی، ضد باکتریایی و ضد سرطانی داشته باشد. در ادامه، نتیجه برخی از تحقیقات علمی کنونی در مورد خار مقدس را بررسی خواهیم کرد:
افزایش شیر مادر
وقتی نوزاد سینه مادر خود را می‌مکد، بسیاری از اعصاب در نوک پستان مادر فعال می‌شوند. این موضوع هورمون ها را در سراسر سیستم بدن مادر به حرکت در می آورد. از جمله این هورمون‌ها می‌توان پرولاکتین که شیر مادر را افزایش می‌دهد و اکسی توسین که شیر را ترشح می‌کند را نام برد.
از سویی دیگر، همه مادران به طور طبیعی شیر کافی تولید نمی‌کنند. برخی از مادرانی که نیاز به کمک بیش‌تری برای شیردهی دارند از گیاه خار مقدس استفاده می‌کنند که تصور می‌شود تولید شیر مادر را بیش‌تر می‌کند. بنابراین در طب مکمل، پزشکان معمولاً خار مقدس را به عنوان یک گالاکتاگوگ تجویز می‌کنند، ماده‌ای به شکل غذا، گیاه یا دارو که مادران شیرده برای افزایش شیردهی خود آن را مصرف می‌کنند.
با این که در طب سنتی تصور می‌شود که مصرف گیاه خار مقدس، هورمون‌های پرولاکتین (که باعث افزایش ترشح شیر مادر می‌شود) و اکسی توسین (که باعث آزاد شدن شیر از نوک سینه‌ها می‌شود) را افزایش می‌دهد، اما هیچ مدرکی در بدنه ادبیات پزشکی کنونی وجود ندارد تا از نظر علمی ثابت کند که این فرآیند در واقعیت چگونه رخ می‌دهد.
البته خاصیت افزایش شیر توسط گیاه خار مقدس از نظر علمی رد هم نشده است. یک پژوهش علمی در سال ۲۰۱۶ در دانشگاه تولین، خاصیت گیاه خار مقدس را به عنوان یک گالاکتاگوگ رد نکرد. در عوض، محققان به این نتیجه رسیدند که مطالعات موجود ضعیف هستند و معیارهای اساسی نتیجه گیری قطعی را برآورده نکرده‌اند.
در مقابل، در تعدادی از پژوهشات علمی در ابعاد کوچک‌تر نشان داده شده است که گیاه خار مریم برای افزایش شیردهی موثر است؛ از جمله یک آزمایش تجربی در سال ۲۰۰۸ در ایتالیا که در آن استفاده از خار مریم، تولید شیر مادران شیرده را تا ۶۴.۴۳ درصد افزایش داد که در مقایسه با ۲۲.۵۱ درصد افزایش شیر در مادرانی که این گیاه را مصرف نمیکردند، بیش‌تر است. تحقیقات علمی بیش‌تری برای تعیین این که آیا می‌توانیم همین خواص را به گیاه خار مقدس نسبت دهیم یا خیر، مورد نیاز است.
سایر فواید مصرف گیاه خار مقدس
برخی از فواید دیگر خار مقدس تجربی است. این گیاه قبل از این که بتوانیم از اثربخشی و ایمنی آن به عنوان دارو مطمئن شویم، نیاز به مطالعه بیش‌تری دارد.
هضم بهتر غذا
گیاه خار مقدس حاوی سینیسین است، ترکیبی که در بسیاری از گیاهان تلخ یافت می‌شود. تصور می‌شود که سینیسین ترشح بزاق و اسید معده را تحریک می‌کند که هر دو به هضم کمک می‌کنند.
این موضوع می‌تواند توضیح دهد که چرا خار به مدت طولانی به عنوان دارویی برای درمان گاز معده، یبوست و معده درد کاربرد داشته است.
درمان سرفه
خار مقدس به عنوان خلط آور نیز شهرت دیرینه‌ای دارد. گیاهان خلط آور، گیاهان یا داروهایی هستند که به شل شدن و رقیق شدن مخاط کمک می‌کنند و سرفه کردن را برای شما آسان تر می‌کنند.
با این حال، هنوز هیچ پژوهش علمی که اثر بخشی گیاه خار مقدس را به عنوان یک خلط آور ارزیابی کند، انجام نشده است.
درمان عفونت‌های پوستی
خار مقدس بخشی از خانواده گیاهان ستاره‌ای است. بر اساس مطالعات علمی انجام شده، گیاهان این خانواده دارای خواص ضد باکتریایی، ضد قارچی و ضد التهابی قابل اندازه گیری هستند. این نشان می‌دهد که مصرف خار مقدس در طب سنتی به عنوان یک داروی موضعی برای درمان بریدگی‌ها و زخم های جزئی با پشتوانه علمی می‌باشد.
درمان عفونت باکتریایی
شواهد علمی کمی وجود دارد که نشان دهد خار مقدس می‌تواند از سرماخوردگی، آنفولانزا یا سایر عفونت‌های ویروسی پیشگیری کند یا آن را درمان کند. از طرفی، تحقیقات نشان می‌دهند که این گیاه می‌تواند به خنثی کردن برخی از باکتری‌های رایج از جمله استافیلوکوکوس اورئوس (عامل نوعی عفونت شدید) کمک کند.
بر اساس مطالعه‌ای که در مجله شیمی دارویی منتشر شده است، سینیسین موجود در گیاه خار مقدس به روشی منحصر به فرد به باکتری‌ها متصل می‌شود و آنزیم‌های مورد نیاز برای تکثیر باکتری را مسدود می‌کند. با این کار، باکتری ها دیگر قادر به تولید مثل نیستند و به سرعت می‌میرند.
با این که مشخص نیست اثر این گیاه تا چه حد قوی است، به ویژه زمانی که به شکل خوراکی مصرف می‌شود، نتایج این مطالعه علمی، اعتبار بیش‌تری به استفاده از خار مقدس به عنوان یک داروی آنتی باکتریال موضعی می‌دهد. همین تاثیر می‌تواند شامل عفونت قارچی رایج نیز بشود.
پیشگیری و بهبود سرطان
مورد خواص ضد توموری ادعا شده در مورد سینیسین موجود در گیاه خار مقدس، حتی مدارک علمی کم‌تری در دسترس است. بیش‌تر تحقیقات علمی در این زمینه به بررسی آزمایشگاهی محدود می‌شود؛ برخی از این بررسی‌ها نشان می‌دهند که سینیسین برای مایکوباکتریوم توبرکلوزیس (عامل بیماری سل) یا سلول‌های سرطان سینه سمی نیست.
تحقیقات بسیار بیش‌تری در این زمینه مورد نیاز است تا به طور قطعی بدانیم که سینیسین همین تاثیر را در مطالعات حیوانی و انسانی نیز دارد.
عوارض جانبی احتمالی مصرف گیاه خار مقدس
خار مقدس وقتی به عنوان چای استفاده شود بی خطر در نظر گرفته می‌شود. با این حال، حتی چای آن نیز در صورت مصرف زیاد می‌تواند باعث ناراحتی معده، حالت تهوع و استفراغ گردد. همین موضوع در مورد مکمل‌ها و قطره‌های گیاه خار مقدس نیز صدق می‌کند.
بهتر است افرادی که مبتلا به بیماری‌های التهابی روده مانند بیماری کرون روده و کولیت اولسراتیو هستند، از از مصرف خار مقدس خودداری کنند. زیرا مصرف این گیاه می‌تواند باعث عود مجدد یا بدتر شدن علائم این بیماری‌ها شود.
گیاه خار مقدس می‌تواند در برخی از افراد حساسیت ایجاد کند؛ معمولاً افرادی که به گیاهان خانواده کاسنیان یا مرکبیان (از جمله ابروسیا، گل داوودی، گل همیشه بهار و بابونه) حساسیت دارند نباید این گیاه را مصرف کنند.
خار مقدس همچنین اثر ادرار آور ملایمی دارد و در صورت مصرف داروی دیورتیک یا ادرار آور مانند لازیکس (فوروسماید) باید با احتیاط مصرف شود.
از آنجایی که خار مقدس می‌تواند اسید معده را افزایش دهد، ممکن است با آنتی اسیدها و سایر داروهای سوزش معده (از جمله مهارکننده‌های پمپ پروتون و مسدود کننده های H2) تداخل داشته باشد. بنابراین برای حفظ ایمنی، گیاه خار مقدس را چهار ساعت قبل یا چهار ساعت بعد از مصرف دوز ضد اسید استفاده کنید.
با این که در طب سنتی خار مقدس برای مادران شیرده بی خطر محسوب می‌شود و برای افزایش شیر تجویز می‌شود، اما ممکن است انقباضات رحمی را تحریک کند و به همین دلیل لازم است در دوران بارداری از مصرف آن اجتناب شود.
کودکان نیز نباید خار مقدس یا هر فرآورده گیاهی مشابه را مصرف کنند.
مقدار مصرف و آماده سازی گیاه خار مقدس
هیچ دستورالعملی برای استفاده درست از خار مقدس وجود ندارد. بیش‌تر مکمل‌های خار مقدس در فرمولاسیون‌های ۳۰۰ تا ۴۵۰ میلی گرمی برای مصرف سه بار در روز ارائه می‌شوند و مصرف روزانه این گیاه در این محدوده بی خطر در نظر گرفته می‌شود. دوزهای بیش از ۵ گرم (۵۰۰۰ میلی گرم) در روز با افزایش خطر عوارض جانبی خار مقدس مرتبط است.
دمنوش خار مقدس را می‌توان با دم کردن ۱ تا ۳ قاشق چای خوری از گیاه خشک شده در یک فنجان آب داغ به مدت ۱۰ دقیقه تهیه کرد. این تصور وجود دارد که مصرف خار مقدس با شنبلیله می‌تواند تولید شیر مادر را بیش‌تر کند. برخی دیگر آن را با گیاهان دیگر مانند عرق یونجه، عصاره گزنه یا عصاره گالگا ترکیب و استفاده می‌کنند.
برخی از محصولات تجاری افزایش دهنده شیر مادر موجود در بازار حاوی خار مقدس و دیگر گیاهان افزایش دهنده شیر مادر هستند.
در موقع خرید به چه چیزی دقت کنیم؟
داروهای گیاهی در کشور تحت نظارت پزشکی دقیق نیستند. به همین دلیل، کیفیت این داروها می‌تواند در یک برند نسبت به برند دیگر متفاوت باشد. برای اطمینان از کیفیت و ایمنی بهتر گیاه خار مقدس، از تولید کنندگان معروف مکمل‌های گیاهی استفاده کنید که در بازار موجود هستند.
با این که بسیاری از تولیدکنندگان ویتامین و مکمل، محصولات خود را برای بازرسی داوطلبانه سلامت دارو یا سایر نهادهای مرتبط ارسال می‌کنند، ولی تولید کنندگان مکمل‌های گیاهی کم‌تر این کار را انجام می‌دهند.
برای افزایش ایمنی، مکمل‌هایی را انتخاب کنید که طبق مقررات گواهی ارگانیک را دریافت کرده باشند. انجام این کار می‌تواند خطر قرار گرفتن در معرض آفت کش‌ها، فلزات سنگین و سایر آلاینده‌های رایج را کاهش دهد.
آیا استفاده از گیاه خار مقدس امن است؟
در صورتی که شما واجد هریک از موارد زیر هستید، لازم است از مصرف گیاه خار مقدس و مکمل‌های خودداری کنید:
- آنتی اسید (ماده دارویی برای خنثی کردن اسید معده) مصرف می‌کنید.
- باردار هستید.
- یک بیماری یا مشکل گوارشی مانند بیماری کرون دارید.
- به گیاه ابروسیا حساسیت دارید.
به خاطر داشته باشید که با وجود برخی شواهد مبنی بر این که خار مقدس به عنوان یک داروی گیاهی برای افزایش شیر عمل می‌کند، اطلاعات علمی کافی برای تایید این که آیا این گیاه برای نوزادان، کودکان یا مادران شیرده ایمن است وجود ندارد.
علاوه بر این، محصولات گیاهی توسط سازمان غذا و دارو بررسی نمی‌شوند. بنابراین سعی کنید از مارک‌های معتبر استفاده کنید تا مطمئن شوید که یک محصول با کیفیت دریافت می‌کنید.
چه مدت طول می‌کشد تا گیاه خار مقدس تاثیر خود را بگذارد؟
مانند همه گیاهان، خار مقدس برای همه موثر نیست. با این حال، برخی از مادران شیرده پس از استفاده از خار مقدس به مدت چند روز، زیادن شدن شیر مادر را گزارش می‌کنند. هنگامی که شنبلیله نیز همراه با خار مقدس مصرف می‌شود، به نظر می رسد که این گیاه حتی بهتر عمل می‌کند.
برای دریافت بهترین نتیجه، تعداد شیردهی را بیش‌تر کنید یا بعد از شیردهی یا بین نوبت‌های شیردهی، شیر خود را پمپاژ کنید. هنگامی که تحریک سینه افزایش پیدا کند، این گیاه تاثیر بیش‌تری بر روی افزایش شیر مادر خواهد داشت.